Bændablaðið - 28.04.2022, Blaðsíða 16
Bændablaðið | Fimmtudagur 28. apríl 202216
Sú var tíðin að vaxandi tíðni
hringorms í fiskholdi olli
íslenskum fiskvinnslufyrirtækjum
svo miklum útgjaldaauka að gripið
var til róttækra aðgerða til þess að
stemma stigu við þessum vágesti
með því að stórauka veiðar á sel
sem er millihýsill hringormsins.
Á síðustu árum hefur verið fremur
hljótt um hringormavandann, sem
svo var nefndur á sínum tíma,
þótt enn þurfi að tína hringorm
úr fiski. Hver er staðan núna og
hvað er helst til ráða?
Hverfum fyrst aftur til ársins
1985. Þá kom fram á Fiskiþingi
að áætlað væri að frystiiðnaðurinn
þyrfti að greiða allt að 200 milljónir
króna og saltfiskframleiðendur
60-70 milljónir króna á ári í
vinnulaun við að hreinsa hringorm
úr fiskholdi. Það jafngildir samtals
um 2,7 milljörðum króna á núvirði.
„Þetta vandamál verður
fiskvinnslunni sífellt erfiðara,“ er
haft eftir Halldóri Bernódussyni frá
Suðureyri í Fiskifréttum í nóvember
1985. Hann sagði að bæði fjölgaði
orminum í hverju kílói af fiski og
eins yrðu kröfur erlendra kaupenda
um ormafríar fiskafurðir æ strangari.
Hringormanefnd
Ekki er dregið í efa að bein tenging
sé milli fjölda sela við landið og
fjölda hringorma í fiski. Eftir að
erlend umhverfissamtök fóru að
beita sér gegn selveiðum á áttunda
áratug síðustu aldar með frönsku
leikkonuna Brigitte Bardot í broddi
fylkingar féll markaðurinn fyrir
selskinn og þar með dró mikið
úr selveiðum hér við land sem
annars staðar. Við þessu vildu
fiskvinnslumenn á Íslandi sporna og
beittu sér fyrir stofnun svonefndrar
hringormanefndar sem greiddi
verðlaun fyrir hvern veiddan sel.
Við það stórjukust veiðar á ný og
náðu fyrra marki sem var 6-7 þúsund
dýr á ári. Kjötið var nýtt sem fóður
í loðdýrarækt en þegar halla tók
undan fæti í þeirri grein var ekki
lengur grundvöllur fyrir veiðunum,
auk þess sem sögur af rotnandi
selshræjum á víðavangi fóru fyrir
brjóstið á mörgum.
Hnignandi selastofnar
Aðgerðir hringormanefndar báru
tilætlaðan árangur. Selum stór-
fækkaði og hélt áfram að fækka eftir
að átakinu lauk. Þrátt fyrir sáralitlar
selveiðar á undanförnum áratugum
hafa selastofnarnir við landið af
einhverjum ástæðum ekki náð sér
á ný heldur þvert á móti verið á
undanhaldi. Landselastofninn árið
1980 var talinn 33 þúsund dýr en
í dag eru aðeins rúm 9 þúsund dýr
í stofninum. Útselastofninn var
13 þúsund dýr árið 1990 en er nú
metinn 6.300 dýr. Landselurinn
hefur nú verið friðaður og markmið
yfirvalda er að útselastofninn fari
ekki niður fyrir 4.100 dýr.
Að sögn Sigurjóns Arasonar
prófessors dró verulega úr
hringormum í fiski með fækkun
selanna, eins og við var að búast,
sem skilaði sér í vinnusparnaði í
fiskvinnslunni. Hann bendir hins
vegar á að á síðustu árum hafi
skapast nýr vandi með stórauknum
útflutningi á ferskum, kældum
fiskafurðum frá Íslandi.
Hringormar í ferskum
fiskafurðum
Í nýlegri skýrslu starfshóps sem
sjávarútvegs- og landbúnaðar-
ráðherra skipaði er fjallað um
hringormavandann, einkum út frá
þeirri hættu sem orðspori íslenskra
sjávarafurða stafar af hringormi í
ferskum, kældum fiskafurðum. Fram
kemur að hringormar, sem ekki næst
að fjarlægja fyrir frystingu, söltun,
niðursuðu eða þurrkun, drepist og
neytendur verði lítt varir við þá
og stafi alla jafnan ekki hætta af
neyslu þeirra.
Náist ekki að fjarlægja hringorm
úr kældum, ferskum fiskafurðum
getur hann skriðið úr fiskholdinu
einmitt á þeim tímapunkti sem
afurðirnar eru í sölu til neytenda.
Hringormur hreyfir sig ekki í köldu
umhverfi en þegar hann er kominn í
4 gráður eða meira fer hann á kreik.
Það getur gerst í söluborði verslunar
erlendis þar sem hitastig er oftast
2-6 gráður. Þekkt dæmi eru um að
ormar hafi borað sig út á yfirborð
ferskra fiskafurða í pakkningum og
blasi þannig við neytendum með
tilheyrandi neikvæðum áhrifum á
kaupandann. Vitað er að ein erlend
stórverslunarkeðja hefur hætt
viðskiptum með ferskan íslenskan
fisk af þeim sökum að hringormur
fannst í flökum, segir í skýrslunni.
Selormur og hvalormur
Hringormar í íslenskum sjávaraf-
urðum eru aðallega tvenns konar
og nefndir eftir millihýslum sínum,
annars vegar selormur, sem stundum
er líka kallaður þorskormur, og
hins vegar hvalormur, sem einnig
er nefndur síldarormur, þar sem
hann finnst einkum í síld og loðnu.
Selormurinn er aðalvandamálið
í íslenskri fiskvinnslu. Hann er
útbreiddari í útsel en landsel.
Rannsóknir hafa sýnt að útbreiðsla
selorms er í beinu samhengi við
útbreiðslu sela við landið. Þannig
er magn orma í fiski sem veiddur
er á svæðinu frá Faxaflóa norður
um til Skagafjarðar mun meira á
grunnsævi en þegar komið er lengra
frá landi. Þetta mynstur virðist hins
vegar ekki vera við Suðausturland
en þar er enginn munur á þéttleika
orma miðað við fjarlægð frá landi,
samkvæmt athugunum frá árunum
2001–2005. Þar kemur jafnframt
fram að munur er á tíðni hringorma
í fiskholdi eftir árstíma. Þannig var
að jafnaði mestur fjöldi hringorma
í þorski í september-nóvember en
eftir það minnkaði fjöldinn og var
lægstur í mars-maí.
Leiðir til úrbóta
Í skýrslu starfshópsins er fjallað
um ýmsar leiðir til þess að draga
úr hringormi í kældum fiski.
Árangursríkasta aðferðin væri
náttúrlega að útrýma selum en hún
er augljóslega ekki í boði.
Aðrar leiðir gætu falist í lokunum
veiðisvæða þar sem ástandið er
verst, einkum á grunnslóð frá
Faxaflóa að Húnaflóa, og þá á þeim
tíma árs þegar hringormurinn er í
mestu magni. Þetta myndi hins vegar
bitna á smærri bátum sem þessa
fiskislóð stunda.
Rekjanleiki veidds afla
Betra eftirlit með gæðum fisks
af ákveðnum veiðislóðum og
takmarkanir á útflutningi fersks
fisks af þeim slóðum gæti einnig
verið áhrifaríkt. Bent er á að um
það bil fimmti hver þorskur sem
veiðist við Ísland sé seldur á
fiskmarkaði. Mikil sala fer fram
rafrænt þannig að kaupandinn sér
ekki aflann áður en kaupin eiga sér
stað. Með réttum skráningum um
veiðistað og veiðitíma sem miðlað
væri til kaupenda mætti byggja
upp miðlæga þekkingu um staði og
tímabil þar sem ormar eru tíðastir.
Ef slíkar upplýsingar lægju fyrir
mætti gera ráð fyrir að verð fyrir
fisk sem veiddur væri á svæðum þar
sem ormar væru algengastir myndi
lækka og það virka sem hvatning
fyrir sjómenn að leita annarra miða.
Starfshópurinn lagði til að
farið yrði í tilraunaverkefni með
fiskmörkuðum og kaupendum fisks
um nákvæma skráningu veiðisvæða,
gæði fisksins sem og fjölda orma
í hverjum kaupum. Jafnframt yrði
efnt til átaks um nákvæma skráningu
gagna um fjölda hringorma í fiski.
Upplýsingarnar yrðu svo sameinaðar
í gagnagrunni.
Ljóst er að hringormur í fiski
er viðvarandi vandi sem ekki
verður leystur að fullu meðan ekki
hefur verið fundin örugg leið til
þess að greina og fjarlægja orma
úr fiskholdi.
NYTJAR HAFSINS
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Hringormar drepast við suðu, frystingu og söltun og eru þá
skaðlausir mönnum. Í nýlegri grein í Læknablaðinu kemur
fram að ef menn borða hráan eða vaneldaðan fisk með lifandi
selormi getur lirfan tekið sér bólfestu í slímhúð magans og valdið
óþægindum sem oftast endar með uppköstum eða niðurgangi og
þar með er orminum skilað til baka úr líkamanum.
Hvalormurinn, öðru nafni síldarormurinn, sem finnst í síld, loðnu og
makríl en sjaldnar í hvítfiski, er varhugaverðari en selormurinn. Mun
algengara er að lirfur hans bori sig út úr meltingarveginum og fari í
framhaldinu á flakk í kviðarholi fólks og geti valdið ofnæmisviðbrögðum
og öðrum alvarlegum einkennum.
Erlendis, þar sem hefð er fyrir því að borða hráan fisk, eins og í Japan og
mörgum löndum Norður- og Suður-Evrópu, greinast fjölmörg smit á hverju
ári. Í langflestum tilfellum er um að ræða síldarorminn og eru lirfurnar
upprunnar úr uppsjávarfiskum eins og síld, loðnu og makríl. Einföld leið
til að stemma stigu við smiti er að frysta fiskinn áður en hann er borðaður
hrár og er það sums staðar skylda. Hér á landi er samkvæmt reglugerð
kveðið á um að fisk sem á að nota hráan í fiskrétti, svo sem sushi, skuli
frysta í mínus 20 °C í a.m.k. sólarhring fyrir notkun.
Eru hringormar hættulegir mönnum?
Hringormar. Sá brúni er selormur, sem einkum finnst í hvítfiski, en sá ljósi
hvalormur (öðru nafni síldarormur) sem finnst aðallega í síld, loðnu og
makríl. Mynd / Læknablaðið
Ýmsar bátavörur
á hagstæðu verði
Festipollar Sæti Veiðistangahaldarar
Led ljós Siglingaljós Lensi- og vatnsdælur
S. 666 6012 / batavorur.is
Lensidælur og rofar, ljóskastarar, siglingaljós, sæti
og standar, ryðfrí handföng, pollar og kefar, rofabretti
og rafmagnsvörur, stýrisbúnaður og ýmislegt fleira.
Úrskurður á beinum og ormum sem kunna að leynast í fiskholdi hefur verið snar þáttur í fiskvinnslu á Íslandi um
áratuga skeið. Mynd / Fiskifréttir HAG
Varahlu�r i VOLVO
Vinnutæki