Bændablaðið - 28.04.2022, Page 40
Bændablaðið | Fimmtudagur 28. apríl 202240
Hvernig tryggjum við fæðuöryggi þjóðarinnar?
– Orð eða athafnir, staðan er alvarleg
Það hefur aldrei vantað neitt upp
á að þjóðin og stjórnmálamenn
vilji í orði tryggja fæðuöryggi
þjóðarinnar, sem þýðir á
mannamáli að við getum alltaf
skaffað nægan mat fyrir alla
á viðráðanlegu verði. Á sama
hátt viljum við öll tryggja
matvælaöryggið en í því felst
að fæðan sé holl og hafi ekki
neikvæðar heilsufarslegar
afleiðingar. En þrátt fyrir þetta
er lítið um aðgerðir í þá átt og eins
og þetta sé alltaf eitthvert óljóst
viðfangsefni sem hægt sé að taka
á þegar betur árar í samfélaginu
eða vinnuálagið í þinginu verður
eitthvað minna.
En það er bara ekki nóg að hafa
fögur orð um fæðuöryggi meðan
athafnir fylgja þeim ekki eftir.
Margir hafa því vaknað upp við
vondan draum nú og áttað sig á að
stríðsátök í fjarlægu landi geti haft
jafn miklar afleiðingar hér og raun
ber vitni. Þrátt fyrir alvarleikann
þá virðist samt umræðan meðal
helstu ráðamanna vera á þann veg
að þetta verði nú frekar milt hér
hjá okkur, eða eins og hæstvirtur
landbúnaðarráðherra, Svandís
Svavarsdóttir, orðaði það nýlega
í svari við fyrirspurn Ingibjargar
Isaksen þingmanns á Alþingi:
„Það er ekkert sem bendir til þess
að fæðuöryggi landsmanna verði
raskað en það mun koma upp
hiksti í framleiðslukeðjunni víða
og auðvitað meiri líkur á slíku eftir
því sem ófriðurinn dregst á langinn,“
sagði Svandís. https://www.dv.is/
eyjan/2022/03/28/ekkert-sem-
bendir-til-thess-ad-faeduoryggi-
landsmanna-verdi-raskad/
Spurning Ingibjargar Isaksen
þingmanns var þessi: „Ef
allt fer á versta veg vofir yfir
framleiðslustöðvun í eggja-,
alífugla- og svínarækt ásamt því að
draga þarf verulega úr framleiðslu
í mjólkuriðnaði, nautgripa- og
sauðfjárrækt. Staðan er því graf-
alvarleg. Uppistaðan í dýrafóðri er
korn. Því vil ég spyrja hæstvirtan
matvælaráðherra, er til staðar
viðbragðsáætlun til að bregðast við
ástandinu sem nú vofir yfir? Og
hvernig getum við tryggt aðgengi
að lykilaðföngum til innlendrar
framleiðslu næsta árið?“
Hver er hin raunverulega staða?
Það er vissulega enginn að fara að
svelta á Íslandi, því við höfum nægan
fisk að borða, en það eitt og sér
uppfyllir ekki það sem fæðuöryggi
felur í sér.
Ef við tökum landbúnaðinn og
skoðum hann nánar þá eru áburður,
fóðurhráefni og olía þau innfluttu
aðföng sem við getum ekki verið án.
Útlit er fyrir að nægan áburð verði
að fá í ár, en ef stríðið hefði skollið
á nokkrum vikum fyrr er ólíklegt
að svo væri þar sem uppistaðan
í áburðarhráefnunum kemur frá
Rússlandi. Mikil óvissa er því um
áburð næsta árs ef átökin halda áfram.
Eins og fram hefur komið áður
hækkaði verð á áburði mjög mikið
milli ára eða nálægt tvöföldun á
verði. Sú verðhækkun var þó komin
fram áður en stríðsátökin brustust
út og var afleiðing orkukreppunnar
í Evrópu. Ríkið hefur brugðist við
því með 700 milljóna kr. styrk til
bænda sem dekkar þó líklega ekki
nema um 20% af verðhækkuninni á
áburðinum milli ára.
Varðandi kornvörur til fóður-
framleiðslunnar þá er staðan
mjög þröng og verð hefur hækkað
gríðarlega. Úkraína ein og sér býr
yfir stærsta ræktarlandi Evrópu
og er mjög stór í viðskiptum með
kornvörur á heimsmarkaði. Þannig
er landið annar stærsti ræktandi á
byggi, þriðji stærsti framleiðandi
á maís og framleiðir um helming
af sólblómaolíu heimsins. Sem
útflutningsland er Úkraina 4. stærsti
útflytjandi á kornvörum. Á sama tíma
og kornvara er lokuð inni í Úkraínu
er lokað á allan útflutning á korni frá
Rússlandi, en saman eru löndin tvö
með 25–30% af heimsviðskiptum
með kornvörur. Það má því öllum
vera ljóst að nægt korn er ekki
til skiptanna í Evrópu. Áhrifanna
gætir þegar hér þar sem ekki er
hægt að skaffa alla þá kornvöru
sem innlendir fóðurframleiðendur
þurfa til sinnar framleiðslu. Bygg
er nú ekki fáanlegt en með breyttum
uppskriftum og meiri notkun á hveiti
sem að jafnaði er dýrara hráefni
tekst að halda hlutunum gangandi
enn þá án skaða. Söluaðilarnir
geta einfaldlega ekki staðið við
afhendingar sem búið var að lofa þar
sem aðfangakeðjan er rofin. Kornið
er ekki að berast til birgðastöðvanna
í Evrópu eins og til stóð.
Fæðuörygginu er líka ógnað,
sérstaklega nú þar sem bændur munu
ekki hafa efni á að framleiða sínar
afurðir nema til komi hækkanir sem
dekka þann mikla kostnaðarauka
sem á þeim dynur. Við sem þjóð
þurfum einfaldlega að gera okkur
grein fyrir og sætta okkur við
að verð á hollum innlendum
matvælum þarf að stórhækka á
næstu vikum og mánuðum ef við
ætlum ekki að veikja eða stórskaða
þessa mikilvægu atvinnugrein sem
er undirstaða bæði matvæla- og
fæðuöryggis okkar.
Hvað gerist ef við fáum
ekki áburð og nægt korn til
fóðurframleiðslu
Ef við fengjum engan áburð til
að bera á ræktarland má búast við
að uppskera á grasi til gróffóður-
framleiðslu bænda myndi minnka
um 30–50% og til lengri tíma
færi að bera á mjög skaðlegum
næringarskorti í túnum bænda sem
síðan hefði bein áhrif á heilsufar
búfjár. Ef ekki fengjust kornvörur
til kjarnfóðurframleiðslu yrðu
áhrifin strax mjög dramatísk í
svína-, kjúklinga- og eggjabúskap
sem algjörlega reiðir sig á kornvörur
í sínu eldi.
Mjólkurframleiðsla myndi
dragast mjög mikið saman ef
kjarnfóður væri tekið af með öllu
eða hluta. Ætla má að kjarnfóðurgjöf
í dag skili einhvers staðar á bilinu
30–40% af því mjólkurmagni
sem framleitt er í landinu. Í dag
framleiðum við aðeins lítið brot
innanlands af þeirri kornvöru sem
þarf til kjarnfóðurframleiðslunnar.
Við erum því mjög langt frá því
að vera sjálfum okkur nóg. Staðan er
einnig sú í dag að fóðurframleiðendur
hafa enga tryggingu fyrir því að geta
skaffað næg hráefni út árið. Það
verður heldur ekki leyst til skamms
tíma með hvatningu til bænda um
aukna kornrækt, það þarf einnig að
vera fjárhagslega mögulegt.
Sem dæmi þá hefur Bústólpi á
Akureyri, það fyrirtæki sem ég er
í forsvari fyrir, til fjölda ára unnið
með bændum að eflingu kornræktar.
Fyrirtækið er þannig aðili með
bændum að tveimur þurrkstöðvum
fyrir korn á Norðurlandi og kaupir
einnig korn af bændum eða vinnur
það í sérfóður fyrir þá sjálfa.
Síðastliðið ár var mjög gott
kornár og þá komu inn til Bústólpa
tæp 500 tonn af byggi til vinnslunnar
sem var mjög gott. En í stóra
samhenginu þá vantar mikið upp á
því á síðasta ári notaði fyrirtækið um
22.000 tonn samanlagt af hrávöru
í sinni starfsemi. Af því magni er
bygg 5.000 til 6.000 tonn. Þrátt
fyrir að nota hlutfallslega mikið
af innlendu fiskimjöli eru stræstu
hráefnin innfluttar korntegundir,
bygg, hveiti, maís og sojamjöl.
Fæðuöryggi til skamms tíma –
viðbrögð við núverandi ástandi
Til að tryggja fæðuöryggi nú er
nauðsynlegt að tryggja þegar í
stað afkomu bænda þannig að
þeir framleiði áfram þær vörur
sem við þurfum á að halda.
Miklar verðhækkanir aðfanga
hafa gert það að verkum að
framlegð í kjötgreinunum flestum
er algjörlega óviðunandi og
ljóst að bændur munu draga úr
framleiðslu. Þess sjást þegar merki
í nautakjötsframleiðslunni þar sem
mikil aukning er í ungkálfaslátrun.
Afkoma sauðfjárbænda er þannig
að útilokað er að afurðaverð standi
undir áburðarkaupum ársins.
Ljóst er af þróun á kornmörkuðum
að aðeins brot af hækkununum er
komið fram og ástandið á því eftir
að þyngjast mjög. Þar mun einnig
reyna á vilja svína-, alifugla- og
eggjabænda til að framleiða við
þessar aðstæður.
Mikilvægt er því að við sem
þjóð gerum okkur grein fyrir því að
afurðaverð þarf að hækka verulega
og þar með verð á matvælum til
neytenda ef við ætlum að tryggja
að bændur og matvælaframleiðendur
geti sinnt hlutverki sínu. Við
aðstæður sem þessar er hvorki
hægt né rétt að ætlast til að greinin
beri uppi kostnaðinn við að tryggja
fæðuöryggið. Það er ekki nóg
að hvertja bændur til aukinnar
kornræktar meðan afkoman í
kornræktinni er óviðunandi og
áhættan sem fylgir ræktuninni mikil.
Við þurfum að hafa dug og þor til
að grípa inn í nú þegar, líkt og Sandra
Borch, landbúnaðarráðherra Noregs,
hefur þegar gert, en um leið og hún
hvatti norska bændur til að rækta
meira korn gaf hún yfirlýsingu þess
efnis að norsk stjórnvöld ábyrgðust
viðunandi afkomu við ræktunina.
Fæðuöryggi til lengri tíma litið,
hvernig tryggjum við það?
Til að tryggja fæðuöryggi þjóðar-
innar til lengri tíma litið þarf
hugarfarsbreytingu og raunverulegar
aðgerðir stjórnvalda sem tryggja
rekstrarumhverfi landbúnaðarins
alls; bænda, fóðurframleiðenda og
afurðafyrirtækjanna. Þannig þurfum
við að viðurkenna mikilvægi þessara
aðila allra í að stuðla að fæðuöryggi
þjóðarinnar. Stærsta atriðið í því er
að tryggja stöðugt og fyrirsjáanlegt
rekstrarumhverfi til langs tíma.
Rekstrarumhverfi þar sem
atvinnugreinin í heild býr við
sanngjarnt og eðlilegt samkeppnis-
umhverfi. Rekstrarumhverfi þar
sem greinin getur þróast og vaxið
til lengri tíma litið.
Við munum áfram verða háð
innflutningi á korni til kjarnfóður-
framleiðslunnar, sérstaklega maís
og sojamjöli sem ógjörningur er
að rækta hér. Þá er einnig mjög
langt í land með að innlend bygg-
rækt eða hveitirækt gæti fullnægt
okkar þörfum.
En hvað er þá hægt að gera
til að auka öryggið? Svarið við
því liggur einna helst í því að hér
væru byggðir upp kornlagerar sem
entust til lengri tíma en nú er, þ.e.
þjóðin ætti öryggisbirgðir af korni
á hverjum tíma. Kostnaði við
slíkt birgðahald eða uppbyggingu
á slíkum birgðastöðvum er ekki
hægt að skella á bændur eða
fóðurframleiðendur þar sem slíkt
væri gert til að tryggja fæðuröryggið.
Til að tryggja bændum viðunandi
afkomu og rekstraröryggi til
lengri tíma litið þarf gjörbreyttan
hugsunarhátt varðandi innflutnings-
vernd og stuðning við greinina.
Innlendur landbúnaður og matvæla-
framleiðsla geta aldrei keppt við
óheftan innflutning á vörum frá
löndum þar sem vinnuafl er ódýrara
og jafnvel minni kröfur gerðar til
gæða. Verðlag í okkar landi er hátt
og það eru laun og annar kostnaður
í virðiskeðjunni líka.
Það er ekki bara fæðuöryggið
sem kostar. Það þarf nefnilega líka
að borga fyrir matvælaöryggið,
holla matinn, sem þó getur
skilað sér margfalt til baka í
betri heilsu og lækkun kostnaðar
í heilbrigðiskerfinu.
Íslenskir bændur geta bara
einfaldlega ekki framleitt sína
hágæða vöru og tryggt fæðuöryggið
okkar og matvælaöryggið um leið ef
þeir fá ekki laun fyrir það eins og
aðrir þegnar samfélagsins. Því þarf
að stórauka tollvernd og almennan
stuðning við greinina sem greiðslu
fyrir fæðu- og matvælaöryggið ef
bændum, fóðurframleiðendum og
afurðastöðvunum er ætlað að sjá um
það hlutverk fyrir þjóðina.
Þá væri mikilvægt skref að koma
aftur á fót áburðarframleiðslu hér
á landi þar sem framleitt væri
köfnunarefni með umhverfisvænni
orku. Eftir sem áður yrðum við þó
háð því að geta skaffað okkur önnur
efni til framleiðslunnar eins og
t.d. fosfórinn.
Mikilvægt atriði einnig, þegar
horft er til lengri tíma, er að stórefla
þarf rannsóknir í landbúnaði. Sem
dæmi um það er að nauðsynlegt
er að vinna frekari rannsóknir á
kornyrkjum til að fá fram yrki
sem henta hér og gæfu öruggari
uppskeru frá ári til árs. Það eitt og
sér er grunnforsenda þess að auka
hér kornrækt.
16. apríl 2022
Hólmgeir Karlsson,
framkvæmdastjóri Bústólpa
á Akureyri.
LESENDARÝNI
Hólmgeir Karlsson.
En það er bara ekki nóg að hafa fögur orð um fæðuöryggi meðan athafnir fylgja þeim ekki eftir. Margir hafa því
vaknað upp við vondan draum nú og áttað sig á að stríðsátök í fjarlægu landi geti haft jafn miklar afleiðingar hér
og raun ber vitni. Mynd / Agrigate Global