Læknablaðið - 01.04.2022, Page 28

Y F I R L I T S G R E I N
192 L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108
verið kallað klukkuþreyta (social jetlag). Klukkuþreyta er metin
sem munur á miðsvefntíma (klukkan þegar nætursvefnlotan er
hálfnuð) á vinnudögum og frídögum.30
Innbyggð dægursveifla ræðst af erfðum, hún tengist kyni og
breytist með aldri og er jafnframt að einhverju leyti háð hnatt-
stöðu. Á yngri árum er hún ívið seinni hjá strákum en stelpum en
það snýst við á efri árum.29,32 Hún er talin lengjast við kynþroska33
og styttast síðan á efri árum.34 Rannsóknir benda til þess að dæg-
ursveiflum seinki því fjær miðbaug jarðar sem einstaklingurinn
er búsettur, og er það talið tengjast breytilegri árstíðabundinni
birtu.35-37 Oft er reyndar misræmi milli þeirra tímaupplýsinga sem
maðurinn getur notað til að ákvarða vöku- og svefntíma sinn,
annars vegar náttúrulegrar sólarhæðar og hins vegar lögleidds
staðartíma. Þannig er því háttað á landssvæðum sem hefur verið
ákvarðað rangt tímabelti, annaðhvort tímabundið, þar sem skipt-
ast á sumar- og vetrartími, eða viðvarandi eins og til dæmis á Ís-
landi. Ýmsar rannsóknir benda til þess að þetta misræmi hafi áhrif
á tímasetningu svefns.29,36 Það gæti mögulega verið ein skýring á
því að Íslendingar bæði sofna og vakna seinna en ýmsar aðrar
þjóðir.21,38,39,40
Er svefnlengd að breytast?
Þegar metnar eru breytingar á svefnlengd yfir tímabil er mikil-
vægt að hafa í huga hvers konar mælingar liggja til grundvallar og
á hvern hátt rannsóknir eru samanburðarhæfar.13,16,41-44 Ennfrem-
ur þarf að taka tillit til þess að með hækkandi meðalaldri þjóða
mælist svefn þeirra styttri, þar sem eldra fólk sefur að öllu jöfnu
skemur en yngra fólk.42
Lengi hefur því verið haldið fram að börn og unglingar sofi
skemur en þau gerðu áður fyrr1,2,45 en efasemdir eru um að sú full-
yrðing styðjist við vísindaleg gögn.46 Þegar niðurstöður rannsókna
á svefnlengd tæplega 700.000 barna í 20 löndum á árunum 1905
til 2008 voru dregnar saman, kom vissulega í ljós að svefnlengd
Mynd 4. Dægursveiflur. Dagsbirtan skorðar takt líkamsklukkunnar við 24 klukkustundir. Þar skiptir sérstaklega máli blái hluti ljósrófsins, sem verkar á sérstakar birtuskynfrumur
(ipRGC) í auganu, sem senda boð til líkamsklukkunnar. Í myrkri eykst styrkur melatóníns (hormón frá heilaköngli) í blóði, sem táknar að skilyrði til svefns eru hagstæð í líkamanum,
í dagsbirtu er styrkurinn lágur. Aðrir þættir hafa líka áhrif til að skorða klukkuna, félagslegir þættir sem byggja á daglegu tímaskipulagi, vinna, skóli, matmálstímar og fleira.
Heimild: https://braintreatmentdallas.com/sleep­and­brain­health/
augasteinn
ljós
Ljós
heilaköngull
melatónín
Í dagsbirtu sendir krossbrúarkjarni
hamlandi boð til nærholskjarnans í
undirstúkunni. Taugafrumur þaðan
bera boð niður til mænu og hafa áhrif
á sympatískar taugafrumur sem
liggja í gegnum efsta hálshnoða til
heilaköngulsins.
nærholskjarni
efsta hálshnoða
sympatískar
taugafrumur
krossbrúar-
kjarni
bylgjulengd 460-500 nm
leið
ljóssins
ipRGC
Dægursveiflur geta raskast af
raflýsingu, sérstaklega bláu
ljósi (400-500 nm) að nóttu
of lítilli birtu á morgnana
þotuþreytu (jetlag)
vaktavinnu – „dagsbirtulýsing“ að nóttu
raflýsing á kvöldin
ta
ug
ab
oð
ti
l
kr
os
sb
rú
ar
kj
ar
na
blóð
400 nm 500 nm 600 nm 700 nm