Læknablaðið - 01.04.2022, Page 30

194 L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108
sem mismunandi aðferðum er beitt, ólíkar skilgreiningar (til dæm-
is á svefnlengd) notaðar og þátttakendur valdir á mismunandi hátt.
Því ber að fara varlega í að draga ályktanir um áhættu og hafa í
huga að ekki er hægt að fullyrða um orsakasamband þar á milli.80,81
Rannsóknir á svefnlengd og svefntímum Íslendinga
Svefnlengd og svefnvenjur Íslendinga hafa talsvert verið rannsak-
aðar á undanförnum 40 árum (tafla I). Við þær rannsóknir voru
huglægar aðferðir eingöngu notaðar fram til ársins 2015, þegar
farið var að nota virknimæla. Þversniðsrannsóknir eru langal-
gengastar, en ein framskyggn langtímarannsókn spannar yfir 10
ár (1985-95).40
Börn og ungt fólk
Árið 1985 var gerð rannsókn á svefnháttum íslenskra barna og
ungmenna.82 Þátttakendur voru á aldrinum 1-20 ára, valdir með
slembiúrtaki úr þjóðskrá. Forráðamenn 600 barna 1-12 ára og 350
ungmenni 12-20 ára fengu senda spurningalista um svefnvenjur
og svefnvanda og beðnir að halda svefnskrá í eina viku og svara
spurningalista. Lengd nætursvefns og daglúra var skráð daglega
sem strik milli þess tíma sem viðkomandi sofnaði þar til hann
vaknaði og lengd línu mæld rafrænt. Svarhlutfall var 72,4%. Línu-
legt samband var milli svefnlengdar og aldurs. Meðalsvefnlengd
eins árs barns reyndist um 12 klukkustundir, en svefnlengd stytt-
ist um tæpt korter fyrir hvert aldursár. Ekki var munur á heildar-
svefntíma drengja og stúlkna. Sofnunartími var háður aldri, en
vöknunartími var nánast óháður aldri. Bæði börn og unglingar
fóru seinna að sofa um helgar. Hjá börnum undir 10 ára aldri var
þessi munur þó innan við hálf klukkustund, en eftir það jókst
munurinn smám saman í um það bil 1,5 klukkustundir hjá 15 ára
og eldri. Samanburður við erlendar rannsóknir sýndi að íslensku
börnin fóru seinna að sofa og heildarsvefnlengd var aðeins styttri
miðað við börn í Svíþjóð og Sviss, en jafnframt bent á að aðferða-
fræði þeirra rannsókna hefði verið frábrugðin og úrtakið valið
öðruvísi.82
Framskyggn langtímarannsókn á svefni barna- og unglinga á
aldrinum 1-20 ára var gerð milli 1985 og 1995.40 Þátttakendum úr
ofangreindri rannsókn árið 1985 var fylgt eftir árin 1990 og 1995.
Auk þess var bætt við nýjum hópi 550 barna (1-10 ára) til þátt-
töku 1995, og hann valinn á sama hátt, það er með slembiúrtaki
úr þjóðskrá. Sami háttur var hafður við framkvæmd eins og við
upphafsrannsókn (sjá að ofan). Allar rannsóknirnar voru gerðar
á fyrri hluta ársins. Svörun var ágæt öll árin: 72,4% (1985), 77,3%
(1990) og 74,3% (1995).
Rannsóknin staðfesti að svefnlengd fyrstu tvo áratugi ævinnar
réðst fyrst og fremst af aldri, enginn munur var á kynjum, en búseta
og tímasetning, það er vikudagar, árstíð og ártal könnunar, höfðu
áhrif. Stytting svefnsins var að meðaltali 15 mínútur á ári fram
að tvítugu, en eftir það óveruleg. Háttatíma barna seinkaði með
hverju aldursári, en tíminn þegar farið var á fætur var svipaður og
hjá þeim sem eldri voru. Frá og með 9 ára aldri kom fram munur
á svefnlengd á virkum dögum miðað við helgar, svefninn lengdist
marktækt um helgar, mest hjá 13 ára börnum (64±69mín). Á þessu
10 ára rannsóknatímabili urðu engar breytingar á svefnlengd með-
al einstaklinga eldri en 16 ára. Hins vegar styttist svefn barna- og
unglinga upp að 15 ára aldri um korter á virkum dögum og um
20 mínútur um helgar hjá börnum yngri en 11 ára. Þessi breyting
skýrðist aðallega af því að börnin fóru fyrr á fætur, sem talið var
helgast af breytingum á skóla- og skjátíma. Ennfremur kom fram
að einstaklingar sem sváfu stutt árið 1985 héldu áfram að sofa stutt
1995. Forskólabörn í dreifbýli sváfu lengur en í þéttbýli og 16-19
ára unglingar á landsbyggðinni sváfu lengur á virkum dögum,
en skemur um helgar samanborið við sama aldurshóp í þéttbýli.
Einnig sást árstíðamunur á svefnlengd um helgar, yngstu börnin
sváfu styttra á vorin, sem skýrðist af því að þau vöknuðu mark-
tækt fyrr. Við samanburð á niðurstöðum úr fjölþjóðlegri rannsókn
á vegum Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar (WHO), sem gerð var á
svipuðum tíma, kom fram að íslenskir unglingar fóru mun seinna
að sofa en evrópskir jafnaldrar sem sváfu hvað styst og saman-
burður við aðrar rannsóknir víða að úr heiminum var samhljóða.21
Langflestar greinar sem birst hafa um svefnlengd íslenskra
unglinga á seinni árum byggjast á einni þversniðsrannsókn á 15-
16 ára unglingum.83-90 Gögnum var safnað á tímabilinu apríl-júní
2015. Þátttakendur voru nemendur 10. bekkjar við 6 grunnskóla
í Reykjavík, langflestir fæddir árið 1999. Alls var 411 nemendum
boðin þátttaka og 315 (76%) þáðu boðið.
Í rannsókninni var svefninn mældur hlutlægt með virknimæli á
úlnlið en jafnframt skráðu þátttakendur hvenær þeir fóru í háttinn
og hvenær þeir fóru á fætur til að staðfesta þann tíma sem einstak-
lingurinn hvíldist.83 Unglingar fóru að meðaltali í háttinn tæplega
hálf eitt eftir miðnætti á virkum dögum og rúmum klukkutíma
seinna um helgar (tafla I ). Dregin var sú ályktun að einungis rúm-
lega 10% unglinga næðu að sofa þann tíma (8-10 klukkustundir)
sem mælt er með í bandarískum ráðleggingum um svefnlengd.23
Hluta þeirra 15 ára unglinga (n=145) sem tók þátt í ofanskráðri
rannsókn var fylgt eftir tveimur árum síðar.84,85 Í heildina styttist
svefnlengd á virkum dögum marktækt um 12 mínútur á þessum
tveimur árum (úr 6,6±0,7 klukkustundum/nóttu í 6,2±0,7 klukku-
stundum/nóttu (hlutlægt mat)). Athyglisvert var að þessi stytting
mældist þó einungis meðal þeirra sem voru í skóla með bekkjar-
kerfi (26 mínútum/nóttu), en ekki meðal þeirra sem voru í áfanga-
skólum. Um helgar sváfu þeir sem voru í skóla með bekkjarkerfi
lengur en þeir sem voru í áfangaskóla.85
Samband svefnlengdar, heilsu og lífsstíls var kannað í þess-
um hópi. Þeir sem náðu viðmiðum um daglega hreyfingu sváfu
ekki lengur en þeir sem ekki náðu þeim viðmiðum.86 Það sama
átti við ef horft var til þess hversu oft í viku þeir tóku þátt í skipu-
lögðu íþróttastarfi.87 Ekki sáust skýr tengsl milli svefnlengdar og
vitrænnar getu.88 Svefnlengd styttist að meðaltali um 2,1 mínútur
fyrir hvern klukkutíma af skjánotkun, sem byggðist á seinni sofn-
unartíma.89 Athyglisvert var að óregla á svefntímum og svefn-
lengd tengdust lengri skjánotkun, minni hreyfingu, hærra insúl-
ín-magni í blóði, hærri líkamsþyngdarstuðli og líkamsfitu.89,90
Í nýlegri rannsókn voru svefngæði og svefnlengd 13-16 ára
reykvískra unglinga og jafnaldra þeirra í Sevilla á Spáni og Tartu
í Eistlandi metin.91 Þátttakendur voru valdir með þægindaúrtaki
(samtals 1717, þar af 387 íslenskir) og þekktur spurningalisti um
svefngæði (Pittsburg Sleep Quality Index) notaður til mælinga,
þar sem mið er tekið af undangengnum mánuði. Meðalsvefnlengd
stráka á Íslandi var lengri (7,5±1,1 klukkustundir) en stúlkna
(7,3±0,9 klukkustundir). Ekki reyndist marktækur munur á svefn-
lengd unglinga meðal þessara þjóða, en svefngæði reyndust vera
best meðal íslensku unglinganna. Í þessari rannsókn kom fram að
tæp 70% unglinganna náðu ekki fyrrnefndum ráðlögðum svefn-
tíma (8-10 klukkustundir).23
Y F I R L I T S G R E I N