Leikhúsmál - 01.03.1963, Blaðsíða 8

Sveinn Einarsson:
Andorra og Eðlisfrœðingarnir
Andorra gœti eins vel heitið Sviss eða ísland. Það er
hvaða smóríki sem er; ríki sem mennirnir hafa gert með
sér, af því að allir einstaklingar þess eru eins, af sama
kynstofni og litarhœtti — allir nema einn, Andri, Gyðing-
urinn. Svo merkiiega vill til, að í „Dagbók", sem Frisch
gaf út árið 1949, er að finna fyrstu drœtti að flestum
verkum hans: það er eins og skáldið leggi sér veg og fari
hann síðan. Fyrsti uppdrátturinn að þessu leikriti er
klausa í dagbókinni, rituð 1946. Hún heitir Gyðingurinn
í Andorra og lýsir œði vel efni leiksins, sem síðar varð:
,,l Andorra bjó ungur maður, sem menn héldu vera
Gyðing. Það œtti að segja söguna, sem barst manna á
milli um œtterni hans, daglega umgengni hans við And-
orra-búana, sem líta á hann sem Gyðing; það er tilbúin
mynd hans, sem alls staðar bíður hans. Hann verður að
grípa til dómgreindar sinnar, sem skerpist við þetta. Eða
til dœmis afstaða hans til peninga, sem líka skiptir miklu
máli í Andorra: hann vissi og fann, hvað allir hugsuðu
án þess að fœra það 1 orð; hann rýndi í eigin barm til
þess að komast að því hvort það vœri satt í raun og veru,
að hann hugsaði alltaf um peninga, hann rýndi í sig
þar til hann komst að því, að svo var það, hann var
alltaf að hugsa um peninga . . . Honum tókst ekki að
vera eins og aðrir, og eftir að hafa reynt árangurslaust
að komast hjá því að vekja á sér eftirtekt, bar hann út-
lagadóm sinn með eins konar þrjózku, með stolti og
dulinni andúð, sem hann beitti svo á milli, þegar hann
hafði fengið nóg af því, sem hann þá mýkti upp með
yfirdrifinni kurteisi: meira að segja þegar hann hneigði
sig var það eins konar ásökun, rétt eins og það vœri
umheiminum að kenna, að hann var Gyðingur. —
Flestir Andorra-búar gerðu honum ekkert til miska.
En heldur ekkert gott.
Hins vegar var til fólk í Andorra, sem var frjálslynd-
ara og trúði á framfarir, eða sem höfðu þannig hjartalag,
eins og þeir kölluðu það, sem skyldaði það til að vera
mannúðlegt: Þeir dáðust að Gyðingnum, eins og þeir
orðuðu það, einmitt fyrir hans gyðinglegu eiginleika . . .
Þeir voru á hans bandi allt til dauða hans, sem var svo
grimmilegur, svo grimmilegur og viðbjóðslegur, að jafn-
vel þeir Andorra-búar, sem höfðu látið sig einu gilda, að
líf hans hafði líka verið grimmilegt, urðu gripnir skelf-
ingu. Það er að segja, þeir syrgðu hann nú eiginlega
ekki, eða svo að maður sé alveg hreinskilinn: þeir sökn-
uðu hans ekki, þeir voru aðeins cestir þeim, sem höfðu
deytt hann,- og yfir því hvernig farið var að þvl, einkum
hvernig var farið að því.
Lengi töluðu menn um þetta.
Þar til dag einn að upp komst — og það hafði hinn
látni ekki getað vitað — að hann var tökubarn — og
hans réttu foreldrar voru Andorra-búar rétt eins og við
öll hin — -—.
Þá var hcett að tala um þetta.
En þegar Andorra-búar líta í spegil, rennur upp fyrir
þeim með skelfingu, að þeir hafa Júdasardrœtti í andliti
sér, hver og einn.
Eins og við sjáum spyr Frisch um sjálfið. Andri tekur
Eðlisfrœðingar Díirrenmatts frá frumsýningunni í Zurich
4