Bændablaðið - 03.11.2022, Blaðsíða 16

16 Bændablaðið | Fimmtudagur 3. nóvember 2022
Fiskiskipum og bátum með
aflahlutdeild, sem gefur rétt til
úthlutunar á kvóta, hefur fækkað
gríðarlega síðustu tvo áratugi.
Ástæðan er aðallega hagræðing
og sameining aflaheimilda. Einnig
hafa stærri og öflugri skip og bátar
leyst önnur afkastaminni skip af
hólmi. Mikill fjöldi kvótalausra
báta er hins vegar gerður út á
leigukvóta að einhverju marki.
Í upphafi kvótaársins 2001/2002
fengu 1.461 skip og bátar úthlutað
aflamarki (kvóta) á grundvelli
aflahlutdeildar. Í upphafi fisk­
veiðiársins 2022/2023 fengu hins
vegar 396 bátar úthlutað aflamarki.
Hér er um verulega fækkun skipa að
ræða, eða um 73%. Þessar tölur er
að finna í gögnum á vef Fiskistofu.
Rétt er að geta þess að heildar­
úthlutun aflamarks í upphafi
fiskveiðiársins 2001/2002 er ekki
langt frá því sem var úthlutað í haust
í þorskígildum talið þótt einhver
munur sé á tonnatali í einstökum
tegundum.
Úthlutun kvóta skiptist á nokkra
útgerðarflokka, þ.e. skuttogara,
skip með aflamark, smábáta með
aflamark og krókaaflamarksbáta.
Hér á eftir verður meðal annars
rakin þróun fjölda skipa í hverjum
útgerðarflokki.
Fjöldi kvótalausra báta
með veiðileyfi
Áður en lengra er haldið er rétt að
ítreka að samantektin um þróun á
fjölda skipa og báta í kvótakerfinu
byggist á skipum sem fá kvóta
úthlutað á grundvelli aflahlutdeilda.
Þótt aðeins rétt innan við 400 skip
og bátar hafi fengið úthlutað kvóta í
byrjun yfirstandandi fiskveiðiárs eru
engu að síður í flotanum um 1.200
skip og bátar með veiðileyfi. Ekkert
er því til fyrirstöðu að fá veiðileyfi
þótt skip hafi ekki aflahlutdeild.
Kvótalaus skip geta leigt til sín kvóta
eða veitt samkvæmt sérleyfum og
sérúthlutunum ýmiss konar.
Það eru reyndar mun fleiri
skip og bátar sem leigja til sín
kvóta í einhverjum mæli en þau
sem fá úthlutað kvóta, samkvæmt
upplýsingum frá Fiskistofu.
Ef krókaaflamarkið er tekið
sem dæmi þá hafa allir krókabátar
svonefnt krókaaflamarksveiðileyfi
en gera má ráð fyrir því að aðeins
um þriðjungur þeirra ráði yfir
hlutdeildum sem skapar þeim rétt
til að fá úthlutað kvóta.
Skuttogarar – breytt hlutverk
Skuttogurum sem fá úthlutað kvóta
hefur fækkað úr 92 togurum á
tímabilinu niður í um það bil 40
skip. Ýmislegt skýrir þessa fækkun
fyrir utan almenna sameiningu
aflaheimilda. Í upphafi tímabilsins
voru til dæmis gerðir út nokkrir
togarar sem höfðu takmarkaðar
aflaheimildir og þeir heltust smám
saman úr lestinni. Í lok síðustu
aldar voru allmargir frystitogarar
gerðir út en þróunin hefur orðið sú
að sjófrysting hefur dregist saman
á kostnað vinnslu í landi. Þá má
nefna að allmargir skuttogarar voru
gerðir út á rækju hér áður fyrr en
rækjuveiðar nú eru aðeins svipur hjá
sjón miðað við það sem áður var.
Um tíma var þónokkur endurnýjun
í togbátum sem að hluta til tóku við
hlutverki skuttogara.
Skip með aflamark
– einyrkjum fækkar
Skip með aflamark er fjölbreyttur
flokkur. Hér er um að ræða togbáta,
línubáta, netabáta, dragnótabáta og
síðast en ekki síst uppsjávarskip.
Í upphafi tímabilsins taldi þessi
útgerðarflokkur 311 skip og báta
sem fengu úthlutun, en þeir eru nú
í kringum 95.
Skip í þessum útgerðarflokki
voru mikið gerð út af einyrkjum
eða fjölskylduútgerðum. Við
kynslóðaskipti hefur útgerðin
gjarnan verið seld. Kaupendur eru
oftast stórútgerðir sem geta bætt
auknum aflaheimildum á skip sem
þær eiga fyrir.
Árið 2002 lönduðu svo dæmi
sé tekið rúmleg 40 uppsjávarskip
loðnuafla en í ár lönduðu 22 skip
loðnu. Stærri útgerðir sem reka
vinnslu á uppsjávarfiski í landi hafa
keypt til sín kvóta á sama tíma og
ný og afkastameiri uppsjávarskip
hafa komið til landsins. Að vísu
hefur loðnukvóti dregist saman en
makríll hefur komið þar á móti að
vissu marki.
Smábátar með aflamark –
kvótinn keyptur upp
Smábátaútgerðin var lengi vel
utan kvótakerfisins. Snemma á
tíunda áratug síðustu aldar runnu
smábátar af ákveðinni stærð, þ.e.
bátar sem stunduðu netaveiðar, inn í
aflamarkskerfið. Fengu þessir bátar
nafnið smábátar með aflamark.
Í upphafi voru smábátar með
aflamark 1.040 að tölu. Þeir voru
komnir niður í 467 fiskveiðiárið
2001/2002 en eru nú í kringum
44 sem fá úthlutun. Þessi
útgerðarflokkur hefur því nánast
þurrkast út.
Stærri útgerðum var og er
heimilt að kaupa varanlegan kvóta
(aflahlutdeild) af smábátum með
aflamark. Smábátaeigendur hafa
séð sér hag í því að selja kvótann,
enda hafa margir þeirra haft lítinn
kvóta sem stóð vart undir útgerð til
lengri tíma.
Krókaaflamarkið
– færri og stærri bátar
Árið 2001 var krókaaflamarkið tekið
upp. Þá fengu smábátar, sem áður
voru í svonefndu þorskaflahámarki,
aflahlutdeild sem bundin var við
ákveðnar fisktegundir og aðeins
mátti veiða með krókum, einkum
var veitt með línu en einnig
handfærum. Viðskipti með kvóta eru
frjáls í krókaflamarkinu, bæði sala
varanlegs kvóta (aflahlutdeildar)
og leiga innan ársins. Hins vegar
má ekki selja kvóta til báta í
aflamarkskerfinu. Þannig átti að
slá skjaldborg um krókabáta og
smábátaútgerðina.
Við úthlutun aflaheimilda í upphafi
fiskveiðársins 2001/2002 fékk 591
bátur úthlutað krókaaflamarki á
grundvelli hlutdeildar. Í upphafi
yfirstandandi fiskveiðiárs voru
krókaaflamarksbátarnir 217 sem
fengu úthlutun.
Nokkur samþjöppun varð í
krókaaflamarkinu þegar í upphafi
því smábátaútgerðir sem ráku
einnig fiskvinnslu í landi nýttu sér
þá möguleika sem kerfið bauð upp
á. Sameining aflaheimilda jókst enn
frekar þegar leyft var að stækka
smábáta. Í upphafi var hámarksstærð
krókabáta 6 brúttótonn, ári eftir að
krókaaflamarkið kom voru mörkin
færð upp í 15 brúttótonn og loks í
30 brúttótonn árið 2013. Stærri bátar
kalla á meiri aflaheimildir til að þeir
hafi verkefni allt árið.
Því var slegið upp í fréttum sem
heimsmeti þegar einn smábátur náði
að veiða um 1.000 tonn árið 2004. Nú
á tímum veiða stærstu smábátarnir
mun meira. Árið 2021 fengu fjórir
bátar meira en 2.000 tonna afla hver,
samkvæmt samantekt á vefnum
aflafrettir.is. Aflahæsti báturinn var
með tæp 2.500 tonn.
Stærstu smábátarnir sem veiða
mest eru nú fæstir gerðir út af
einstaklingum heldur af félögum
með landvinnslu sem hafa sprottið
upp í krókaaflamarkinu en einnig
hefur stórútgerðin haslað sér þar
völl í síauknum mæli síðustu árin
með kaupum á bátum með kvóta og
útgerð þeirra. Trillukarlinn er ekki
lengur allt í öllu í útgerð smábáta í
krókaaflamarkinu en það er önnur
saga.
Sóknardagabátar
– horfið stjórnkerfi
Þriðja stjórnkerfið fyrir smábáta í
byrjun þessarar aldar var svonefnt
sóknardagakerfi. Bátar í því kerfi
máttu veiða á handfæri í ákveðinn
fjölda daga á sumri. Tekin voru frá
tiltekin tonn sem voru eyrnarmerkt
dagabátum en í raun var ekkert þak
á dagsafla þeirra né heildarafla.
Gefin voru út 219 veiðileyfi
fyrir dagabáta haustið 2001 en
bátarnir voru í kringum 300 næstu
tvö árin. Dagabátarnir veiddu
ávallt mun meira en gert var ráð
fyrir og stjórnvöld ákváðu því
að setja þá inn í krókaaflamarkið
árið 2004. Við það fjölgaði
krókaaflamarksbátum tímabundið.
Kvótinn sem sóknardagabátarnir
fengu var yfirleitt svo lítill að
langflestir seldu sinn hlut. Þróunin
hélt því áfram og eftir þrjú ár voru
krókaaflamarksbátar færri en þeir
voru fyrir breytingarnar.
Strandveiðar – nýtt kerfi
fyrir handfæri
Á árinu 2009 var tekið upp
nýtt kerfi fyrir handfærabáta,
svonefndar strandveiðar sem fram
fara yfir sumartímann. Hér gefst
ekki tóm til að lýsa strandveiðum
nákvæmlega. Strax á fyrsta ári fóru
554 bátar á strandveiðar. Flestir voru
strandveiðibátar 761 árið 2012 en í
ár héldu 712 bátar til strandveiða.
Fæstir strandveiðibátanna eru
eingöngu á strandveiðum, aðeins
136 bátar í ár. Bátar með veiðileyfi
í krókaaflamarki eða aflamarki
– hvort sem það eru bátar sem fá
úthlutað kvóta eða leigja eingöngu
kvóta til sín – hafa heimild til að skrá
sig út úr sínu kerfi yfir sumarið og
sinna eingöngu strandveiðum.
Fjölmargir bátar sem hafa króka­
aflamarksveiðileyfi og þónokkrir
smábátar með aflamarksveiðileyfi
hafa nýtt sér þennan möguleika og
veiða í kvótakerfinu haust og vetur
en í strandveiðikerfinu yfir sumarið.
NYTJAR HAFSINS
Bátar í Grundarfjarðarhöfn árið 2012. Mynd / Guðjón Einarsson.
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Fjöldi skipa og báta sem fá úthlutun í upphafi fiskveiðiárs

2001/2002 2005/2006 2009/2010 2013/2014 2017/2018 2022/2023*
Útgerðarflokkur Fjöldi Fjöldi Fjöldi Fjöldi Fjöldi Fjöldi
Skuttogarar 92 66 59 55 39 40
Skip með aflamark 311 210 134 131 112 95
Smábátar með aflamark 467 209 104 87 61 44
Krókaaflamarksbátar 591 626 381 354 277 217
Samtals 1.461 1.111 678 627 489 396
Heimild: Fiskistofa *Útreikningur byggður á gögnum Fiskistofu
Aflamark:
Gríðarleg fækkun skipa
– Þróun fiskveiðiflotans í kvótakerfinu síðustu tvo áratugi