Bændablaðið - 03.11.2022, Blaðsíða 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 3. nóvember 2022
LESENDARÝNI
Í framhaldinu
ritaði greinar-
höfundur tvær
greinar, sú fyrri
með fyrirsögn-
inni „Þegar land-
inu var stolið um
hábjartan dag“,
en sú seinni;
„Þegar heima-
sveitir urðu af-
réttur“. Báðar fjölluðu þær um
kostulega lagagrein, sem laumað
hafði verið í lög um búfjárhald
árið 2002. Áður en vikið er að
nýfengnu áliti umboðsmann
Alþingis á lagagreininni, er rétt að
rekja í stórum dráttum hvernig lög
um ágang hafa þróast hér á landi
frá landnámi
Þjóðveldið
Grágás var fyrsta lagabók Íslendinga,
skrifuð einhvern tímann á
þjóðveldisöldinni (930 til 1264). Þar
segir í 10. kafla landabrigðisþáttar:
Ef maður lætur reka fé sitt í
annars manns land eða svo að
hann vill að þangað gangi, þá
varðar það fjörbaugsgarð.
Búskussi sem lét búfé sitt þvælast
inn í annars manns land þurfti að
hverfa af landinu í þrjú ár, og hafði
þrjú ár til að koma sér í burtu. Ef
hann var þá ekki á braut – var hann
réttdræpur! Það var því alvarlegur
glæpur að gæta ekki búfjár síns í
heimasveitum.
Í kjölfar þess að Íslendingar
gengust Noregskonungi á hönd var
Járnsíða lögtekin, og síðar Jónsbók,
og varð þá sú breyting að ekki
þurfti lengur að greiða landeiganda
skaðabætur fyrir tjón sem ágangsfé
olli í ógirtum löndum. Íslendingar
voru ósáttir við breytinguna og
var ákvæðinu breytt til fyrra
horfs árið 1294. Ágangur skyldi
skaðabótaskyldur, hvort heldur land
var girt eða ógirt.
1929: „Gróður lands er
friðhelgur ...“
Árið 1929 fluttu tveir þingmenn
Framsóknarflokksins, þeir Bern-
harður Stefánsson og Jörundur
Brynjólfsson, frumvarp á Alþingi.
Í frumvarpinu var eftirfarandi grein:
2. gr. Gróður lands er
friðhelgur, og er því hver
búfjáreigandi skyldur að gæta
búfjár síns, að það geri ekki
öðrum skaða, með þeim nánari
ákvörðunum og takmörkunum,
sem lög þessi setja.
Skýring í frumvarpinu við
greinina var eftirfarandi:
Eignarrétturinn er friðhelgur
eftir stjórnarskránni. Gróður
lands er eign þess, sem landið
á eða hefir umráð yfir. Af þessu
leiðir, að sérhverjum er óheimilt
að beita annars land. Verður
að binda hann þeirri skyldu,
ekki einasta að gera það ekki
vísvitandi, heldur einnig að
girða fyrir, að það geti orðið.
Hvílir þessi skylda jafnt á
öllum, og verður því engum
óréttur gerður sérstaklega.
Í greinargerð frumvarpsins segir
meðal annars:
Enda er það víst, að réttar-
meðvitund manna er lifandi
fyrir því að bíða ekki skaða
af öðrum bótalaust. Hefur
líka réttaröryggi í þá átt verið
tryggt á flestum eða öllum
sviðum nema þessu og lagað
eftir nútíma ásigkomulagi ...
Af þessu ástandi hefir leitt, að
ýmsir ofhlaða land sitt, með
það beinlínis fyrir augum, að
fénaður þeirra framfleytist á
annarra löndum ...
Frumvarpið fékk ekki framgang
árið 1929. Að tilstuðlan landsstjórnar
var það aftur lagt fram árið 1930, en
án árangurs.
1969: „Ólafslög“ um fjallskil o.fl.
Í desember 1958 skipaði Hermann
Jónasson, formaður Framsóknar-
flokksins og forsætis ráðherra, nefnd
til að endurskoða ákvæði laga um;
notkun afrétta, upprekstrarrétt,
fjallskil og ágang búfjár. Formaður
nefndarinnar var Ólafur Jóhannesson
lagaprófessor, síðar forsætisráðherra.
Nefndin vann drög að frumvarpi
sem varð uppistaðan í fyrstu
lögum lýðveldisins um fjallskil nr.
42/1969, nú lög um afréttamálefni,
fjallskil o.fl. nr. 6/1986. Um
ábyrgð búfjáreigenda á ágangi
búfjár í annarra manna lönd, segir í
greinargerð Ólafsnefndarinnar:
Þetta ákvæði réttarbótarinnar
[innskot: frá 1294] verður að
telja gild lög enn þann dag í
dag. Ágangur búfjár í tún, akra
eða engi varðar því fjáreiganda
bótum, án tillits til þess, hvort
landið er girt eða eigi, og hvort
sem fjáreiganda verður um
kennt eða ekki. Þessi ákvæði
eru að efni til staðfest í 38. gr.
þessara laga, er einnig lætur
hið sama gilda um afgirt svæði,
þótt ekki séu þar tún, engi eða
matjurtagarðar.
Í IV. kafla laganna eru úrræði
fyrir landeigendur til að bregðast
við ágangsfé:
• Ef ágangur búfjár úr afrétti í
heimaland er verulegur ber
sveitarstjórn að smala og skila
aftur á afréttinn eða í skilarétt.
• Meirihluti landeigenda getur
óskað eftir að heimalönd þeirra
séu girt frá afrétti ef ágangur úr
honum er verulegur.
• Ef ágangur er úr einu heimalandi
í annað skal sveitarstjórn smala
ágangsfénu og skila þangað þar
sem það má vera, og rukka eiganda
fjárins fyrir smölunarkostnaði.
• Búfjáreigendur eru bótaskyldir ef
búfé þeirra veldur tjóni í engjum,
túnum, garðlöndum eða öðrum
afgirtum svæðum.
Lögin gera ekki kröfu um
vörsluskyldu búfjár í heimasveitum,
eins og tíðkast í öðrum löndum,
en í þeim eru ákvæði um úrræði
fyrir landeigendur við ágangi, sem
geta verið fjárhagslega íþyngjandi
fyrir þá sem gæta ekki búfjár síns
í heimasveitum. Athyglisvert er
að ágangur úr afrétti þarf að vera
verulegur til að sveitarstjórn beri
að smala, en ef ágangur er úr einu
heimalandi í annað, má ætla að nóg
sé að hann sé stakur, eða tilfallandi.
1991: Nýyrðið; „lausaganga“
Án augljósrar ástæðu, var hugtakið
„lausaganga“ kynnt til sögunnar í
lögum um búfjárhald nr. 46/1991.
Í lögunum er það sagt vera þegar
búfé geti gengið á annars manns
land, í óleyfi. Í raun var verið að
gefa gamla glæpnum og ósiðnum
nafn, þ.e. þegar menn ofhlaða eigin
lönd af búfé, með það beinlínis
fyrir augum að framfleyta því á
annarra löndum.
Fullvíst má telja að „lausaganga“
skilgreini ekki búháttinn þegar kindur
eru á sameiginlegum beitarafrétti,
utan byggða, enda hefur upprekstur
á afrétti verið iðkaður frá landnámi
án nafngiftar. Að skilgreina heimilt
ástand í sveitum, með þeim orðum að
þá geti búfé stundað beitarþjófnað,
er bæði undarlegt og óheppilegt.
Af þeirri orðræðu hafa margir
dregið þá ályktun að lausaganga
heimili beitarþjófnað, a.m.k. upp að
einhverju marki. Jafnvel má greina
slíkan misskilning hjá löggjafanum,
en í lögum um skóga og skógrækt,
nr. 33/2019, segir:
20. gr. Óheimilt er að beita búfé
í skógi eða á skógræktarsvæði
nema með leyfi viðkomandi
skógareiganda, enda sé skóg-
urinn eða skógræktarsvæðið
afgirt í samræmi við ákvæði
girðingarlaga.
Greinin virðist ganga út frá því
að heimilt sé að beita búfé í ógirta
skóga og skógræktarsvæði, án
leyfis landeigenda. Í skýringum við
greinina í lagafrumvarpinu segir að
nauðsynlegt sé að hafa ákvæðið í
ljósi „lausagöngu“ sauðfjár.
Þannig virðist höfundur laga-
greinarinnar halda að „lausaganga“
víki hinni aldagömlu grunnreglu til
hliðar, að búfjáreigendum sé óheimilt
að beita fé sínu leyfislaust á annars
manns land, þar með talin ógirta
skóga og skógræktarsvæði. Þá var
ástæðulaust að taka fram að beit í
girta skóga eða skógræktarsvæði
væri óheimil, sbr. 1. ml. 34. gr. laga
um afréttamálefni nr. 6/1986:
Gangi búpeningur í engi, tún,
garðlönd eða önnur afgirt svæði
og valdi tjóni, skal eigandi
gjalda ábúanda bætur.
Hin óheppilega orðræða í
lögunum um „lausagöngu“ hefur
verið uppspretta margvíslegs mis-
skilnings um rétt landeigenda,
ábyrgð búfjáreigenda og skyldur
sveitarstjórna.
1997: Lögregla smali ágangsfé
Árið 1997 var bætt nýjum málslið
við 33. gr. Ólafslaga, svohljóðandi:
Sinni sveitarstjórn ekki skyldum
sínum skv. 1. mgr. að mati
lögreglustjóra skal hann láta
smala ágangsfénaði á kostnað
eiganda.
Ákvæðið styrkti úrræði land-
eigenda, en sumar sveitarstjórnir
höfðu kosið að skella skollaeyrum
við að sinna lagaskyldu sinni, þ.e.
að smala ágangsfé í heimalöndum.
Það er furðulegt fyrir sveitarstjórnir,
sem eiga allt sitt undir því að
almenningur fari að lögum, og
hafa sjálfar eftirlitsskyldu með því
á fjölmörgum sviðum, að fara ekki
sjálfar að skýrum lagafyrirmælum.
2002: Friðun lands og álit
stjórnsýslunnar
Í október 1999, skipaði Guðni
Ágústsson, þáverandi land-
búnaðarráðherra nefnd til að
endurskoða lög um búfjárhald. Þrír
fyrstu málsliðir nýrrar greinar, sem
dúkkuðu upp í frumvarpinu, voru
eftirfarandi:
Umráðamanni lands er heimilt
að ákveða að tiltekið og
afmarkað landsvæði sé friðað
svæði og er þá umgangur
og beit búfjár þar bönnuð.
Slík ákvörðun skal tilkynnt
viðkomandi sveitarfélagi
og skal liggja fyrir umsögn
búnaðarsambands um að
vörslulínur séu fullnægjandi
og uppfylli ákvæði laganna,
sbr. 3. gr. Sveitarstjórn skal
auglýsa slíka ákvörðun í
Stjórnartíðindum.
Þetta er undarlegur texti.
Umráðamanni er „heimilt“ að ákveða
að beit búfjár sé bönnuð á hans landi.
Hvenær gerðist það að honum varð
það óheimilt?
Engin þörf var hjá landeigendum
til að friða lönd sín opinberlega
gegn búfé og því spurðu margir
af þeim sem sendu inn umsögn
um frumvarpið, hver tilgangur
greinarinnar væri.
Greinin var í engu skýrð í
meðförum þingsins, hvorki af
ráðherra né þingnefndinni sem
fjallaði um hana. Líklega vissu fæstir
þingmenn um tilgang hennar, þegar
greinin var samþykkt sem lög frá
Alþingi þann 2. maí 2002.
Skv. fyrrnefndu áliti sveitar-
stjórnarráðuneytisins til okkar, sem
það gaf eftir samráð við gamla
landbúnaðarráðuneytið, skyldi
gagnálykta út frá greininni um að
kindur í lausagöngu í heimasveit ættu
umgangs- og beitarrétt í ófriðuðum
heimalöndum viðkomandi sveitar.
2022:Umboðsmaður: Eignarréttur
er stjórnarskrárverndaður
Kvartað var yfir áliti sveitar-
stjórnarráðuneytisins til umboðs-
manns Alþingis. Hann gaf út ítarlegt
álit þann 11. október sl., þar sem segir
m.a.:
Ákvæði 4. kafla laga nr. 6/1986
fjalla í heild sinni um þau
úrræði sem umráðamanni
lands eru tiltæk í krafti
eignarréttar við þær aðstæður
að hann verður fyrir ágangi
búfjár. Eru þau í samræmi við
stjórnarskrárverndaða friðhelgi
eignarréttarins og styðjast
þar að auki við þá aldagömlu
grunnreglu að búfjáreigendum
sé óheimilt að beita fé sínu
leyfislaust á annars manns land.

Niðurstaða umboðsmanns er að
greinin um friðun lands í lögum
um búfjárhald skuli ekki hafa
áhrif á lagalega stöðu ófriðaðra
landa. Um þau gildi áfram lög um
afréttamálefni nr. 6/1986. Þá leggur
hann að ráðuneytinu að endurskoða
leiðbeiningar sínar til sveitarfélaga í
samræmi við álit sitt.
Álit umboðsmanns var mikill
léttir fyrir fjölda fólks úti um allt land
sem hafði mátt þola ágang sauðfjár
án lagalegra úrræða Ólafslaga. Segja
má að álit umboðsmanns felli niður
beitarítakið sem lagagreinin um friðun
lands átti að færa kindaeigendum
í heimalöndum landsins. Þá
fylgdi álitinu feginleiki yfir því að
vinnubrögðin við lagasetninguna
dygðu ekki til verksins, sem þeim
var ætlað.
Sjálfsögð vörsluskylda
í heimasveitum
Það er ekki tilviljun að aðrar þjóðir
skylda eigendur búfjár til að gæta þess
í heimasveitum. Þar er vörsluskylda
sögð tryggja að búfé valdi ekki
tjóni hjá öðrum landeigendum, ekki
slysum á vegfarendum eða sjálfu
sér skaða. Að fóðra búfé sitt með
beitarþjófnaði er hvergi viðurkenndur
eða löglegur búháttur. Eftir álit
umboðsmanns er óhætt að segja að
hann sé það ekki heldur hér á landi
– þó svo orðræðan í lögum ýti undir
misskilning í þeim efnum.
Vörsluskylda í heimasveitum
er stærsta dýraverndunarmál
landsins. Þá er það eitt mikilvægasta
umferðaröryggismál þjóðarinnar.
Jafnframt er hún löngu tímabær
viðurkenning á því að búháttur, sem
tveir þingmenn Framsóknarflokksins
kváðu árið 1929 vera ótækan vegna
réttarmeðvitundar fólksins í landinu,
sé ósæmandi búháttur hér á landi.
Kristín Magnúsdóttir
lögfræðingur.
Kristín
Magnússon.
Vörsluskylda í
heimasveitum er
stærsta dýraverndar-
mál landsins. Þá er
það eitt mikilvægasta
umferðaröryggismál
þjóðarinnar.“
Ágangur, lög og ólög
– „Af vondum lögum versna siðir.“ ( íslenskur málsháttur)
„Að skilgreina heimilt ástand í sveitum, með þeim orðum að þá geti búfé
stundað beitarþjófnað, er bæði undarlegt og óheppilegt,“ segir Kristín m.a.
í grein sinni.
Þegar ágang urinn var orðinn stans laus og vonlaust við hann að eiga var
leitað til sveitarstjórnar í von um að þar væri hjálp að fá. Hjálparbeiðninni
var snarlega hafnað. Aftur var reynt og vísað í lög um skyldur
sveitarstjórna til að smala ágangsfé. Aftur var umsvifalaust neitað. Þá
var kvartað yfir neitun sveitarstjórnar til sveitarstjórnarráðuneytisins,
sem tók sér ár í að svara. Að lokum barst álit á níu síðum, þess efnis að
þar sem jörð okkar væri ekki friðuð, girt dýrheldri vottaðri girðingu og
auglýst í Stjórnartíðindum, væri kindum á flækingi heimilt að vera á
beit í landinu okkar. Þess vegna þyrfti sveitarstjórn ekki að láta smala
kindunum sem væru sekar um það eitt að nýta sér beitarrétt sinn við
að naga niður ungviðinn í landi okkar.