Læknablaðið - 01.12.2022, Blaðsíða 42
570 L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108
Ö L D U N G A D E I L D I N
Nýyrði – hvað hefði Jónas sagt?
Einföld skilgreining á hugtakinu nýyrði
er að það sé orð sem ekki var til í mið
aldaíslensku eða ný merking á gömlu
orði. Svo eru tökuorðin, sem eru erlend
orð sem við höfum tekið inn í málið lítið
eða ekkert breytt. Við mjög óvísindalega
athugun á algengi nýyrða og tökuorða
í nokkrum nýlegum textum í bókum,
tímaritum og dagblöðum hef ég fundið
eftirfarandi: Ef talin eru öll orð kemur
í ljós að 1020% orðanna eru nýyrði eða
tökuorð, oft eru þau nálægt 15%. Flest ný
yrði eru nafnorð og ef einungis eru talin
nafnorð er hlutfall nýyrða og tökuorða að
sjálfsögðu mun hærra.
Gaman er að velta fyrir sér hvernig
okkur gengi að tala við persónur eins og
Snorra Sturluson (11791241) eða Jónas
Hallgrímsson (18071845). Jónas hefur
verið kallaður faðir íslensku nýyrðasmíð
innar og var ótrúlega frjór á því sviði. Ég
held að okkur gengi ekkert vel að tala við
Snorra, hann mundi ekki þekkja nema
8090% af orðaforða okkar og væntanlega
yrði framburður okkur líka fjötur um fót.
Allt öðru máli gegndi um Jónas, ég held
að okkur mundi ganga ágætlega að tala
við hann.
Mörg nýyrði eru þannig að manni
finnst þau ómissandi og að þau hljóti eig
inlega alltaf að hafa verið til. Þetta gildir
þó ekki um alls kyns tækniorð sem oft
lýsa búnaði sem var ekki til fyrr en á 19.
öld eða síðar.
Jónas hlýtur að teljast konungur ný
yrðanna en hér eru talin upp nokkur af
nýyrðum hans sem hafa lifað góðu lífi:
aðdráttarafl, almyrkvi, bróðurpartur, dýra-
fræði, efnafræði, eldsumbrot, fluggáfaður,
fyrirkomulag, geislabaugur, haförn, hagamús,
himingeimur, hnattstaða, hundsvit, jarðfræði,
lambasteik, líffæri, líkindareikningur, ljóshraði,
meltingarfæri, miðbaugur, miðflóttaafl, raf-
magn (var reyndar upphaflega rafurmagn),
safngler, sjónauki, skjaldbaka, skottulækning,
sólkerfi, sólmyrkvi, sporbaugur, stjörnuþoka,
sviphreinn, upplitsdjarfur, þjóðareign, æðakerfi
og æxlunarfæri; en þetta er aðeins brot af
þeim fjölmörgu orðum sem Jónas bjó til.
Nýyrði 20. og 21. aldar eru mýmörg en
sjaldan er vitað um höfund þeirra. Flest
þessara nýyrða eru samsett orð (dæmi:
tölva (úr tölur og völva), sjónvarp, færi-
band, herðatré) en sum vel heppnuð orð
eru gömul orð sem er gefin ný merking
(dæmi: sími, skjár, mús, vél). Af vel heppn
uðum misgömlum tækniorðum mætti
nefna: sameind, rafeind, stafrænn, þota, þyrla,
reiðhjól, farsími, spjaldtölva, bendill, algrím,
ljósapera, hljóðvist, flatskjár, snjalltæki, snjall-
væðing (einnig iðnvæðing, tæknivæðing).
Á sviði vistfræði: kolefnisjöfnun, ham-
farahlýnun, einnota, sjálfbærni, vistvænn,
vistspor, mannvist. Einnig má nefna orð
eins og sérfræðingur, skjólstæðingur, andúð,
samúð, samkennd, samkynhneigð.
Á allra síðustu árum hafa komið fram
nýyrði sem að vissu marki eru grín en
gríni fylgir oft einhver alvara. Um þetta
mætti nefna sem dæmi: nettröll, jarðýtu-
stjórnmál, hrútskýring, raðlygari, flugviskubit.
Það á svo eftir að koma í ljós hver þessara
nýyrða standast tímans tönn.
Tungumálið er stöðugt að þróast og
taka breytingum. Einn þáttur þessara
breytinga eru nýyrði en stöðugt er þörf
fyrir íslensk orð yfir ný tæki, hluti eða
hugtök. Hins vegar er tungumálið stöðugt
að taka breytingum varðandi málnotkun
og málfræði. Á undanförnum árum hef ég
haft gagn og gaman af að glugga í bókina
Handbók um íslensku: hagnýtur leiðarvísir um
íslenskt mál, málnotkun, stafsetningu og ritun.
Bókin er rituð af mörgum höfundum og
þar eru meðal annars kaflar um nýyrði,
íðorð og tökuorð. Þessi bók er gagnleg í
þeirri viðleitni að tala og rita þá íslensku
sem kennd er í skólum og getur talist rétt
mál.
Nýlega kom út bókin Alls konar íslenska
eftir Eirík Rögnvaldsson. Mér fannst þessi
bók svo fróðleg og skemmtileg að ég las
hana spjaldanna á milli. Við lestur bókar
innar varð mér ljóst (enn betur en áður)
hvernig tungumálið okkar er í stöðugri
ummyndun, gömul orð hverfa og ný orð
líta dagsins ljós. Enn fremur eru málnotk
un og málfræði stöðugum breytingum
háðar en sumar þessara breytinga finnast
okkur óheppilegar eða beinlínis rangt
mál. Það er ljóst að þetta eru í raun merki
um að tungumálið sé sprelllifandi og
þess vegna eru margar þessara breytinga
eitthvað sem við verðum einfaldlega að
sætta okkur við. Það gerir kannski ekkert
til þó að meirihluti landsmanna segi „mér
langar“ – það er ekki eitthvað sem ógnar
tilveru tungumálsins. Svipað má segja um
viðtengingarhátt og margt fleira.
Á undanförnum 200 árum hefur
íslenskunni iðulega verið spáð dauða
en þær spár hafa augljóslega ekki ræst.
En hvernig mun íslenskunni vegna
í stafrænum heimi snjalltækja og
gervigreindar? Eitt er víst að það er að
mestu leyti undir okkur sjálfum komið
og þeim ákvörðunum sem stjórnvöld taka
hverju sinni.
Magnús Jóhannsson hefur stýrt öldungasíðunni
í fjögur ár en nú tekur Helga Ögmundsdóttir við
keflinu.
Læknablaðið þakkar Magnúsi kærlega fyrir
einstaklega gott og farsælt samstarf.
Magnús Helgi Jóhannsson
prófessor emeritus
magjoh@hi.is