Arkitektúr og skipulag - 01.03.1990, Blaðsíða 20

ÞÁTTUR ÚR SÖGULEGU
IÞROTTAMAN NVIRKJA A
YFIRLITI
ÍSLANDI
Saga íslenskra
íþróttamannvirkja
er þar til fyrir
133 árum heldur
fábrotin en þó
markverð og
það enn meir ef
mannvirki til baða eru
meðtalin. Iþróttamannvirki
telst sú aðstaða sem menn
gera sér til íþróttaiðkana
inni eða úti við. Hver er
fyrst eða elst slík aðstaða
hérlendis? Hún mun án efa
vera tengd sundíþróttinni. I
fomum íslenskum ritum er
sundlaug aðeins nefnd á
einum stað en vel getur
verið, að einhverjar þeirra
„lauga“ sem nefndar em
hafi verið til „sundfara"
engu síðurentil línþvottaog
baða.
Sundstæði og sundgarðar
eru ömefni ofan Hólastaðar
og innan túns Hofs í
Hjaltadal. I ævisögu séra
Jóns Steingrímssonar
(eldklerks), nemanda í
Hólaskóla 1744-50, skrifaði
hann: „Var þar til hlaðin
sundtóft fyrir ofan tún
staðarins af fommönnum
(annað eins form er fyrir
ofan fjósið á Prestsbakka á
Síðu).“ Var í hana hleypt
vatni úr köldum læk. I
túninu á Hofi var ömefnið
sundgarður á grónum garði
fyrir mynni lautar. Þegar
jafna átti úr þessari ójöfnu
með ýtu, rakst tönnin í
hleðslu. Hún var síðan
grafin upp í lengd sinni og
sýndi stíflugarð, svo að í
lautinni varð sundstæði, er
fjallalækur var látinn breiða
sig út yfir grasigróna halla
niður í lautina. Slíkri
mannvirkjagerð lýsti Jónas
skáld Hallgrímsson í sund-
kennslubók þeirri sem þeir
Fjölnismenngáfuút 1836. Þá
lýsingu tók hann upp hjá
sjálfumsér. Húnerekki íbók
V. V. Fr. Nachtegall, höfund-
ar sundleiðbeininga Dana,
sem Jónas þýddi. Hann hefur
unnið sér nóg til frægðar, þó
ég sé ekki að gera því skóna,
að hann sé höfundur
mannvirkjagerðarinnar. Jónas
munhafalærtsundhjáJóni Þ.
Kæmested frá Skriðu í
Hörgárdal í stíflulóni -
sundstæði - að Syðra-Laugar-
landi í Öngulsstaðahreppi í
Eyjafirði. Eitthvað hafði
Jónas að þakka Jóni, því að
eitt fegursta kvæði sitt - til
vinar - orti hann sitjandi á
leiði hans. Að Reistará í
Amarneshreppi í Eyjafirði
gerði Jón sundstæði 1821 og
hóf sína affarasælu sund-
kennslu. Þó að hann væri
hagur og hugvitsamur munu
sundgarðar hlaðnir fyrir
lautarmynni vera honum
eldri. Rétt að láta Jónas, hið
ástsæla skáld, lýsa þessari
íslensku mannvirkjagerð.
UM SUNDSTÆÐI
(Fyrsti kafli bókar-
innar: Sundreglur sem Jónas
Hallgrímsson skáld þýddi og
staðfærði)
„Víðast hvar um
Island er hægt að fá
sundstæði, og sumstaðar svo
góð, að varla em önnur betri í
heiminum; tel ég til þess
laugamar, þar sem svo er
háttað landslagi, að hlaðið
verður fyrir þær, og búin til
tjöm. Þessa kosti ætti
allsstaðar að nota, því sundið
lærist hálfu fyrr, eins og
öllum er auðskilið, þegar
vatnið er svo hlýtt, að menn
geta verið niðri í því kuldans
vegna, eins lengi og þeir vilja.
Það er líka gott sundstæði, ef
vatni verður hleypt í hentuga
lægð, og látið standa þar um
sumartíma. Þaðhlýnarþásvo
af hitanum í loftinu og
jarðarylnum að neðan, að það
verður jafnhlýtt veðrinu, og
þarf þá ekki meira með, þegar
bærilegt er úti. Sama er að
segja um sjóinn; hann verður
sæmilega hlýr á sumrin mót
sólu, og er því betra að læra
sund í honum, að sjóbaðið er
hollara, og er það ráð, að allir
noti hann, þar sem vel hagar
til. Verst eiga þeir með
sundið, sem hafa ekki nema ár
eða fljót að læra það í.
Straumvatnið á íslandi er vant
að vera kalt; þvi það kemur
mest undan jöklunum, og er
hávaðinn af því þiðnaður
ríkning: Jes Einar Þorsteinsson.
18