Heima er bezt - 01.07.2001, Qupperneq 46

Jón R. Hjálmarsson
Qlr fróáíeiÁs árunni
GULL OG PENINGAR
Verslun og viðskipti hafa menn stundað frá alda öðli.
Lengi vel var notast við vöruskipti og komu menn sér þá
saman um tiltekna verðeiningu til viðmiðunar. Hjá for-
feðrum okkar var þessi verðeining nefnd kúgildi, sem var
ein kýr eða eitt hundrað á landsvísu, en það var sá hluti í
jörð sem framfleytt gat einni kú. Kúgildi var einnig metið
til jafns við sex ær, loðnar og lembdar, eða 120 álnir vað-
máls, en á þjóðveldistíma var vaðmál helsta útflutnings-
vara landsmanna. Síðar varð fiskur mikilvægur í útflutn-
ingi og jafngiltu þá 240 fiskar einu kúgildi.
En þótt þessar verðeiningar væru í gildi og menn tækju
mið af þeim um aldaraðir, þá hafa peningar og þá einkum
silfur verið í notkun frá því að land byggðist. Hefur svo
verið í aldanna rás að peningar af ýmsu tagi hafa verið í
umferð, þótt lengi vel væri það ekki í miklum mæli. Sú
mynteining sem við notum núna, krónur og aurar, er ekki
mjög gömul. Árið 1873 gengu í gildi ný peningalög í
Danaveldi, sem ísland var þá hluti af, og var þá tekin upp
krónumynt í stað ríkisdals. Jafnframt var ákveðið að gull
skyldi vera undirstaða peningakerfisins og sett nákvæm
ákvæði um verðmæti silfur- og koparpeninga. Þessi nýja
mynt öðlaðist gildi hér á landi hinn 1. janúar 1875. Síðan
hefur krónan verið mynteining okkar, þótt verðgildi
hennar hafi oft reynst óstöðugt og ekki sé lengur hægt að
fara með slíka peninga í banka og skipta þeim þar fyrir
gull. Gullið notuðu menn sem sé í öndverðu sem grund-
völl peningakerfis, en gull hafði samt verið uppgötvað
löngu áður en menn fundu upp að nota peninga.
Það voru hinir fornu Egyptar sem byijuðu að grafa eftir
gulli og vinna það um 3000 f. Kr., enda var gull víða að
finna í berglögum í landi þeirra. Frá því fyrsta var þessi
guli málmur í afar miklum metum og seldur háu verði.
Ástæður þess að gull þótti svo verðmætt voru margar, en
þó einkum þær að málmur þessi var fágætur. Þá heldur
gullið sér vel, ryðgar hvorki né tærist og er auk þess svo
auðvelt í meðforum að smíða má úr því fagra gripi og
listmuni, án þess að hita það í eldi. Frá elstu tímum hefur
þessi göfugi málmur verið notaður til að smíða úr honum
alls kyns skrautmuni og skartgripi og verið afar eftirsótt-
ur. En gull er fremur fágætt og til dæmis, var lítið um það
á sléttunum frjósömu við fljótin Evfrat og Tígris. En á
þeim slóðum tóku menn aftur á móti að nota silfur. Þegar
Sargon konungur stofnaði þar stórveldi Akkada meira en
2000 árum f. Kr. hóf hann mikla landvinninga sem fyrst
og fremst miðuðu að því að ná yfirráðum yfir auðugum
silfurnámum. Gullið náði þó með tímanum einnig fót-
festu í Mesopotamíu og breiddist það út um heiminn
ásamt silfrinu. En gullið var alltaf miklu dýrmætara, svo
að verðhlutfallið var oftast einn á móti níu eða tíu gagn-
vart silfri.
En þótt Egyptar væru auðugir af gulli í fornöld, þá
komust þeir aldrei upp á lag með að slá mynt og taka upp
peninga í viðskiptum. Samt lærðist þeim sem og ýmsum
öðrum fornþjóðum að nota gullstangir af tiltekinni þyngd
sem gjaldmiðil og má segja að slíkt væri skref í áttina.
Eiginleg mynt var ekki fundin upp fyrr en um 700 f. Kr.
og þá í Lydíuríkinu í Litlu-Asíu. Peningar þeir sem þar
voru slegnir í öndverðu svara að flestu leyti til þeirrar
myntar sem hringlar í vösum manna nú á dögum. Á
annarri hlið peninganna kemur fram verðgildi þeirra og á
hinni stendur hver lét slá þá sem jafnframt gefur til kynna
í hvaða landi þeir eru gjaldgengir.
Þessir elstu peningar voru gerðir úr málmblöndu af
gulli og silfri sem fannst í jörðu í Litlu-Asíu og Grikkir
nefndu elektron. En með því að hlutfall þessara góð-
málma var breytilegt og ekki hægt að treysta á vægi
þeirra, þá fann Krösos hinn auðgi, konungur í Lydíu, upp
á því á 6. öld f. Kr. að slá sérstaklega gerða bæði gull- og
silfurpeninga. Voru þá gullpeningar hans tíu sinnum
verðmeiri en silfurmyntin. Krösos lenti um síðir í ófriði
við Kyros Persakonung og tapaði í mikilli orrustu árið
540 f. Kr. Síðan lögðu Persar Lydíuríkið undir sig og tóku
þá í notkun peningakerfi heimamanna eða áðurnefnda
gull- og silfurmynt.
En Persaríkið varð ekki eilíft fremur en önnur stórveldi,
því að á 4. öld f. Kr. sigraði Alexander mikli það og
stofnaði heimsveldi Hellena. Þar eystra komst Alexander
yfir afar mikinn auð og óhemju magn af gulli. Breiddist
þá notkun peninga og þá einkum gullmyntar mjög út í al-
þjóðlegum viðskiptum. Rómverjar urðu með tímanum
arftakar heimsveldis Alexanders mikla. En á Ítalíu var lít-
ið um gullnámur og Rómverjar höfðu ekki mikið gull
undir höndum fyrr en þeir höfðu lagt undir sig nálæg
Austurlönd, Egyptaland, Spán og Gallíu sem og fleiri
lendur. í Róm náði Júlíus Cæsar öllum völdum um miðja
síðustu öld f. Kr. og lagði þá grunninn að rómverska
keisaradæminu. Hann hafði átt drjúgan þátt í að vinna
286 Heima er bezt