Læknaneminn - 01.09.1981, Blaðsíða 9

Ég held ekki að þessar ályktanir
séu gildar. Skjótt frá að segja, þá held
ég að þessi kenning um að það sé
vitund mannsins um dauðann, sem
gefi lífi hans gildi — ef ég má leyfa
mér að orða það svo — sé ákaflega
vafasöm, ef ekki beinlínis röng.
Einföld rök gegn henni eru t. a. m.
þau að við getum greinilega ætlað
börnum (og jafnvel sumum dýrum)
vissa sjálfsvitund án þess að ætla
þeim nokkra vitund um hugsanlegan
dauða sinn. Pessi rök duga að vísu
ekki til að hrekja þessa kenningu um
dauðann og merkingu hans fyrir
manninn, en þau nægja til að sýna að
hún er ekki sjálfgefin. En hvort sem
þessi kenning er örugglega rétt eða
röng þá sýnir hún á afgerandi hátt að
hin hlutlæga, ytri sýn til dauðans er
algerlega fráleit, a. m. k. hvað mann-
inn sem persónu varðar. Forsenda
þessarar ytri sýnar er sú að maðurinn
geti hafið sig yfir lífið, gerst óháður
eða hlutlaus áhorfandi að þróunar-
ferli lífsins, þar sem dauðinn virðist
eðlilegt, náttúrlegt fyrirbæri. Þetta er
vissulega hægt að vissu marki, en til
þess að þetta takist fyllilega, þá þurfa
menn einmitt að hverfa úr þessu lífi,
sem sagt að deyja. Það má því til
sanns vegar færa aö öll eiginleg við-
leitni til að skilja lífið eða veruleik-
ann í heild og í ákveðnu kerfi, sé
viðleitni til að hverfa úr þessu lífi,
komast út úr veruleikanum eða
m. ö. o. að læra að deyja. En sann-
leikurinn er auðvitað sá að öll slík
viðleitni er viðleitni ákveðinnar líf-
veru — þeirrar lífveru sem við erum
sjálf — og hún er því sprottin af sjón-
armiði eða afstöðu innan íífsins
sjálfs; og dauðinn sem slíkur er ekki
markmiðið, heldur ný tegund af lífi,
líf sem felst ekki í öðru en að hugsa
og skilja veruleikann, Iíf í hreinum
skilningi (þetta er auðvitað það líf
sem allir hugsandi menn, heimspek-
ingar og fræðimenn þrá innst inni).
Oll þessi viöleitni á sér því rætur í
manninum sem hverfulli líkamlegri
veru sem þráir að þekkja og skilja
sjálfan sig og veruleikann og taka
þannig þátt í lífinu. Þetta er hin
leynda forsenda allrar viðleitni til
hlutlægrar, ytri sýnar á lífið og tilver-
una.
Pað furðulega er að kenningarnar
og kerfin sem eru afurðir þessarar
viðleitni eru sífellt að afneita þessari
meginforsendu sinni; Hin ytri eða
hlutlæga sýn virðist nánast undan-
tekningalaust leiða til þess að end-
ingu að fjallað er um manninn, líf
hans og dauða, sem hlekk í einhvers
konar keðju lögmála eða reglna sem
hann hefur sjálfur lítil eða engin tök
á. Maðurinn verður þá ævinlega
skoðaður sem einhvers konar vél eða
maskína sem unnt er að taka í sundur
og setja saman með ákveðnum
tæknibrögðum, taka úr sambandi og
setja aftur í samband eftir því sem
mönnum býður við að horfa. Þetta er
sú hugmynd um manninn sem nú-
tíma tæknivísindi virðast veita og nái
hún fram að ganga í raun, þá blasir
við að við förum að tala um lífið og
dauðann í allt öðrum skilning en til
þessa, ef við yfirleitt höldum áfram
að tala um slík fyrirbæri.
Nú vill svo til að kenninguna sem
áðan virtist ganga í berhögg við þessa
hlutlægu tæknilegu sýn á manninn,
má auðveldlega laga að þessari sýn.
Ef það er vitund mannsins um dauð-
ann, þ. e. vitundin um hugsanlega
eyðingu veru minnar, sem er rót
sjálfsvitundar mannsins og gerir líf
hans algerlega einstakt, þá er það
einmitt hið tæknilega vald yfir lífinu
og dauðanum sem tryggir og styrkir
manninn mest, veitir manninum í
sjálfsvitund sinni og sálarlífi því sem
næst fullkomið öryggi. Petta er ákaf-
lega undarlegt, en svona virðist þetta
vera engu að síður: Maðurinn sem
persónuleg sjálfsvitandi vera telur
sér best borgið þegar hann skoðar
sjálfan sig sem maskínu sem hann
hefur vald yfir. Þeirri blekkingu
manna virðast engin takmörk sett að
þeir muni að endingu ná algeru valdi
á lífinu og dauðanum, að þeir muni
að endingu hafa stjórn á veruleikan-
um sjálfum.
Rætur þessarar blekkingar, þeirrar
röngu Iífssýnar og fölsku afstöðu til
dauðans, sem af henni leiða, verða
ekki ræddar hér. Að hluta til virðist
vera um hugsana- eða rökvillur að
ræða, að hluta um miklu alvarlegri
blindu mannsins á eigin veruleika í
heiminum. En vandinn eða kannski
réttara sagt valkostirnir sem við
stöndum frammi fyrir eru skýrir:
Annað hvort lítum við á sjálf okkur
eins og maskínur og afneitum lífinu
því að maskínan er dauðinn sjálfur að
verki og allt glatar þar með gildi sínu
— eða við lítum á sjálf okkur sem
andlegar verur sem eru sífellt að
skapa og finna tilgang í heiminum og
viðurkennum að það líf eitt sem
stendur í forundran frammi fyrir eig-
in leyndardómi, dauðanum, sé þess
virði að því lifað sé Iifað.
LÆKNANEMINN - 34. árg.
7