Úrval - 01.06.1970, Page 74

72
ÚRVAL
hvers vegna menn ættu að fara eftir
þeim.
Honum hefði aldrei tekizt þetta,
ef hann hefði ekki kynnzt Sókratesi,
spámanni rökfræðinnar, boðbera
heilbrigðrar skynsemi. Þegar fund-
um þeirra bar saman, var Plató um
tvítugt og orðinn talsvert þekktur
sem skáld, en það urðu þáttaskil í
lífi hans, þegar hann hafði rætt
nokkrum sinnum við Sókrates um
hve gífurlega þýðingu það hefði að
hugsa rökrétt og að nota orð, sem
hefðu skýra merkingu. Plató lét það
verða sitt fyrsta verk að eyðileggja
kvæði sín.
Plató var nemandi og vinur
Sókratesar þar til spekingurinn dó.
Hann var einn þeirra ungu manna,
sem oftast kom á viðræðufundina
með Sókratesi, til þess að rökræða
um einhverja mikilsverða hugmynd.
Vináttan við Sókrates hafði mikil
áhrif á ritverk Platós, og hann samdi
næstum öll verk sín í viðræðuformi,
þar sem persóna Sókratesar fór með
aðalhlutverkið.
Sókrates hafði sjálfur glímt við
það vandamál, hvað væri „dyggð“,
og hann hafði velt því fyrir sér,
hvers vegna menn ættu að vera góð-
ir. Og hann hafði komizt að þeirri
niðurstöðu, að manngæzkan væri
ekkert annað en uppfrædd og vand-
lega ályktuð hegðun. Ef maður ætti
um tvennt að velja, og gerþekkti
allar aðstæður, mundi hann áreið-
anlega velja hið rétta. Þessi kenning
Sókratesar veitti í fyrsta skipti
hverium einstaklingi æðstu völd í
siðferðiiegum efnum. Það var ein-
stæð bylting í sögu mannkynsins.
Og Plató hélt henni áfram. Góð
breytni er ekki aðeins skynsamleg,
sagði hann, heldur er líka sá maður
góður, sem lætur stjórnast af skyn-
semi sinni. Það var enginn vísinda-
leg sálfræði til á dögum Platós,: og
því varð hann að búa hana til. Og
sálfræði hans var svo snjöll, að hún
hélt velli í tvö þúsund ár. Hann seg-
ir, að meðvitað líf okkar skiptist í
þrjá þætti: líkamlega þáttinn, sem
sé byggður upp af löngunum og
ástríðum; þátt vilja og ,,anda“, og
loks hugsandi þáttinn, sem hann
kallar skynsemi.
Þar sem skynsemin greinir menn
frá hundum og öpum, er hún ber-
sýnilega æðsti eðlisþátturinn, og þar
er hlutverk hennar að stjórna gerð-
um mannsins. Hlutverk ,,andans“ er
að framkvæma boð skynseminnar,
en þrár og ástríður eiga að hlýða.
Dyggð er fólgin í því, að hver þáttur
ræki sitt eðlilega og áskapaða hlut-
verk, en fari þetta náttúrlega skipu-
lag úr skorðum, verður afleiðingin
ódyggð og lestir. Á þennan einfalda
hátt endurreisti Plató veldi hins
góða í lífinu, og var hann þó uppi á
tímum sem einkenndust af kald-
hæðni og bölsýni.
Það er síður en svo, að kenningar
Plató séu úreltar eða gamaldags.
Hann ræðir um vísindalega stjörnu-
fræði og eðlisfræði eins og þessar
fræðigreinar hefðu verið til á hans
dögum. Hann skýrir drauma á svip-
aðan hátt og Freaud — þegar skyn-
semin slaki á stjórnartaumunum —
í svefninum, fari villidýrið í okkur
á kreik. Hann talar um verkaskipt-
ingu og orsakir hennar líkt og nú-
tíma hagfræðiprófessor. Hann sting-
ur fyrstur manna upp á aðgreiningu