Leikskrár Þjóðleikhússins - 10.02.1984, Síða 8

myndar bæði i eigin lífi og í leikritun sinni. Eru mörg dæmi um þann „Sveyk-
isma“ í leikritum Brechts og nægir i því sambandi að nefna Matta í Púntila
bónda og Matta vinnumanni, Galileo í samnefndu ieikriti, dómarann Azdek í
Kákasíska krítarhringnum, Hr. Keuner í Sögum af Herra Keuner o. fl. o fl.
Hvaða ástæða lá að baki því að Brecht heillaðist svo af Sveyk? Athuga ber
að Brecht lifir og skrifar á miklum viðsjártímum, þegar nasisminn festir rætur
og nær að breiðast út. Airæði nasista fylgdi auðvitað grimmileg ritskoðun og
þeir náðu stjórninni á öllum fjölmiðium og allri listsköpun innanlands svo af varð
slíkur skaði fyrir allt tungutak listarinnar að ýmsir álíta að enn sé óbættur. Sann-
leikselskandi listamenn máttu forða sér úr landi og voru þó ekki óhultir. Þeir
urðu þvi að koma sér upp aðferð við að tjá sig um ástandið án þess að hægt
væri að hanka þá á undirróðursstarfsemi og án þess að glata trúnaði við list-
ina og sannleikann. Sannleikurinn varð að duibúast. Brecht hefur gert grein fyrir
þessum vanda í ritgerðinni „Sjö erfiðleikar við að segja sannleikann", sem hann
samdi árið 1941 og smyglað var inn í Þýskaland undir heitinu „Hagnýtar leið-
beiningar i hjálp í viðlögum". Og það var einmitt í þessu sambandi sem Sveyk
reyndist Brecht notadrjúgur. Sveyk tekst ætíð að gera áheyrendur sina gáttaða
með því að segja hug sinn af fullkominni hreinskilni, en gerir það á þann hátt
að engin leið er að benda á neitt í ræðu hans sem sannað gæti að hún varði
við lög. Eina lausnin er að lýsa Sveyk opinberan hálfvita. Á útlegðarárunum,
einkum fyrst, skrifaði Brecht mikið í hin ýmsu blöð flóttamanna sem dreift var
leynilega og gat þar miðlað sannindum undir rós svo þeir sem skynjuðu kúgun-
ina skildu ádeiluna. Þannig komu þenkjandi flóttamenn sér upp sérhæfðu
tungutaki, fyrirbæri sem bókmenntafræðingurinn Hans Meyer hefur kallað
„þrælamálið" og reyndist samtökum flóttamanna vel.
Samband þeirra Brechts og Piscators varði allt fram yfir 1940 og hafði sá
siðarnefndi á því mikinn áhuga að þeir gerðu kvikmynd úr Sveyk. En þegar
Brecht samdi leikrit sitt um Sveyk í seinni heimsstyrjöldinni, slitnaði upp úr vin-
áttu þeirra, því Piscator þótti sem efninu hefði verið stolið frá sér. Ber því að
taka með nok.krum fyrirvara öllu því sem Piscator skrifar eftir 1943 um þeirra
samstarf.
Brecht samdi Sveyk í seinni heimsstyrjöldinni sumarið 1943, skömmu eftir
orrustuna örlagaríku við Stalíngrad. Upphaflega var ráðgert að verkið yrði samið
fyrir Bandaríkjamarkað og átti að verða Broadway söngleikur við tónlist eftir
Kurt Weiil. En þegar Weill sá handritið tilbúið fannst honum lítið svigrúm í því
fyrir sig og sína tónlist, þvi hann hafði engan áhuga á því að semja innskotstón-
list. Brecht kvaðst hins vegar ekki geta takmarkað sig eingöngu við Bandaríkja-
markað og að hann hefði engan áhuga á aðgerast „librettisti" fyrir Weill. Varð
því ekkert af fyrirhuguðu Broadwaymúsikali.
Sveyk í seinni heimsstyrjöldinni var ekki frumsýndur fyrr en 17. janúar 1957,
tæpu ári eftir dauða Brechts, í leikhúsi hersins í Varsjá í Póllandi, en hefur síð-
an verið sýndur í flestum löndum Evrópu. Á. I.