Helgarpósturinn - 27.11.1981, Blaðsíða 30

30
Föstudagur 27. nóvember 1981 h&lgðrpÓ^tl irinn
STIKLAÐ í JÓLABÓKAFLÓÐINU
Vinur Kafka
— Helgarpósturinn birtir smásögu úr Sautján
sögum eftir Isaac Bashevis Singer
sem Setberg gefur út
Mörgum árum áöur en ég las nokkra af
bókum Franz Kafka haföi vinur hans,
Jacques Kohn, fyrrum leikari í Jiddiska
leikhúsinu sagt mér frd honum. Ég segi
„fyrrum” vegna þess aö þegar ég þekkti
hann var hann hættur aö leika. Þaö var
snemma á fjöröa áratug aldarinnar og þá
var aösóknin aö Jiddiska leikhúsinu i Var-
sjá farin aö minnka. Sjálfur var Jacques
Kohn veikur og niöurbrotinn maöur. Enda
þótthann gengi enn til fara eins og spjátr-
ungur var hann i þvældum fötum. Hann
haföi einglyrni fyrir vinstra auga, var meö
háan flibba sem ekki var lengur I tisku (og
kallaöur „föðurmoröin'gi”), i lakkskóm og
meö harökúluhatt. Meinhomin í Jiddiska
rithöfundaklúbbnum i Varsjá þar sem viö
vorum báöir tiöir gestir höföu gefiö honum
viöumefniö „lávaröurinn”. Þó aö hann
væri sifellt aö veröa lotnari og lotnari
reyndi hann meö öllum ráöum aö ganga
uppréttur. Þaö sem eftir var af hárinu á
honum sem foröum haföi veriö gult greiddi
hann þvert yfir skallann og reyndi aö hylja
hann meö þvi. Eins og tiökast haföi i leik-
húsinu I gamla daga var honum tamt aö
gripa ööru hverju til þýskuskotinnar
jiddlsku — einkum þegar hann talaði um
kynni sin af Kafka. Upp á siökastiö haföi
hann byrjaö aö skrifa blaöagreinar, en rit-
stjórarnir höfnuöu handritum hans allir
sem einn. Hann bjó í herbergi uppi á lofti
einhvers staöar i Leznogötu og alltaf amaöi
eitthvaö aö honum. I klúbbnum gekk sami
brandarinn frá einum gesti til annars:
„Hann liggur I súrefnistjaldi allan liölang-
an daginn, en skrlöur út úr þvi á kvöldin
einsog Don Juan”.
Viö hittumst alltaf i klúbbnum á kvöldin.
Dyrnar opnuöust hægt og inn gekk Jacques
Kohn. Þaö heföi mátt ráöa af fasinu aö
hann væri frægur evrópskur áhrifamaöur
sem nú heföi ákveöiö aö láta svo litiö aö
svipast um i gyöingahverfinu. Hann leit i
kringum sig og gretti sig eins og hann væri
aö gefa til kynna aö lyktin af sild, hvitlauk
og tóbaksrudda væri sér ekki aö skapi. Meö
fyrirlitningarsvip renndi hann augum yfir-
boröin sem þakin voru rifnum dagblööum,
brotnum taflmönnum og öskubökkum sem,
voru troöfullir af sigarettustubbum og
klúbbfélagarnir sátu endalaust viö og
þrættu um bókmenntir hvellum rómi. Hann
hristi höfuöið eins og hann vildi segja:
„Hvaö er aö sækja til þessara betlara?”
Um leiö og ég sá hann koma inn þreifaöi ég
i vasa minn eftir slótiinu sem ég vissi aö
hann mundi biöja mig aö lána sér.
Þetta kvöld virtist Jacques vera I betra
skapi en venjulega. Hann brosti svo að
skein I gervitennurnar sem ekki pössuöu og
hreyföust li'tiö eitt þegar hann talaöi og
strunsaöi reigingslega yfir aö boröinu til
mín eins og hann væri á leiksviði. Hann
haföi langa fingur, rétti mér beinabera
höndina og sagöi: ,Jfvaö er aö frétta af
hækkandi stjörnu i kvöld?”
„Byrjaður strax?”
„Mér er alvara. Full alvara. Þegar ég sé
einhvernsem hefurhæfileika þekki ég hann
úr þó aö mig skorti þá sjálfan. Þegar viö
lékum i Prag 1911 haföi ekki nokkur maöur
heyrt minnst á Kafka. Hann kom til okkar á
bakvið og undir eins og ég sá hann vissi ég
aö þar var snillingur á feröinni. Ég fann
þaö á mér eins og köttur þefar uppi mús.
Þaö var upphaf okkar miklu vináttu”.
Ég haföi heyrt þesssa sögu mörgum sinn-
um og I jafn mörgum útgáfúm, en ég vissi
aö ég kæmist ekki hjá þvi að hlusta á hana
einu sinni enn. Hann settist viö boröið hjá
mérog Manja, sú sem gekk um beina, færði
okkur teog smákökur. Jacques Kohn lyfti
brúnunum yfir gulleitum augunum, en I
hvítunni sá íblóörauöar, flngeröar æöar. Af
svipnum varð helst ráöiö aö hann vildi
segja: „Og þetta kalla þessir villimenn
te?” Hann setti fimm sykurmola I glasiö
sitt og hræröi i, sneri skeiöinni út. Meö
þumalfingri og vísifingri þar sem hann var
meö óvenju langa nögl braut hann lltinn
bita af smáköku, stakk honum upp i sig og
sagöi: „Nu ja” sem þýddi: Fortiöin fyllir
einskis manns maga.
Þetta var allt eintómur leikur. Sjálfur
var hann kominn af kassidum i einum af
smábæjum Póllands. Hann hét ekki Jacqu-
es, heldur Jankel. Hann hafN eigi aö slður
verið búsettur árum saman i Prag, Vln,
Berlln, Paris. Hann hafði ekki alltaf veriö
I leikari i Jiddiska leikhúsinu, heldur leikiö á
sviöi bæöi I Frakklandi og Þýskalandi.
Hann haföi veriö vinur margra frægra
manna. Hann haföi hjálpaö Chagall aö út-
vega sér vinnustofu i Belleville. Hann haföi
veriö tlöurgesturhjá Israel Zangwill. Hann
haföi leikiö ikvikmynd hjá Reinhardt og ét-
iö kalt kjöt með Piscator. Hann haföi ekki
aöeinssýnt mér bréf sem hann haföi fengið
frá Kafka, heldur einnig f rá Jakob Wasser-
mann.Stefan Zweig, Romain Rolland, Ilya
Ehrenburg og MartinBuber. Þeirávörpuðu
hann allir meö skimarnafninu. Þegar viö
fórum aö kynnast betur hafði hann meira
aö segja lofaö mér aö sjá ljósmyndir og
bréf frá frægum leikkonum sem hann haföi
átt vingott viö.
Fyrir m ig var þaö sama sem aö komast I
kynni viö Vestur-Evrópu aö „lána” Jacqu-
es Kohn slóti. 1 minum augum gat það eitt
veriö framandi aö sjá hvernig hann hélt á
göngustafnum sínum meö silfiirhnúönum.
Hann reykti meira aö segja vindlingana
sina ööruvisi en við geröum I Varsjá. Hann
var fágaöur I framkomu. Þá sjaldan það
bar viö aö hann segöi mér til syndanna
tókst honum alltaf aö slá mér gullhamra
um leiö og komast þannig hjá þvi að særa
mig. Mest dáöist ég þo aö þvi hvernig
Jacques Kohn kom fram viö kvenfólk. Ég
var feiminn við stúlkur — roönaöi, varð
vandræöalegur I návist þeirra — en Jacqu-
es Kohn varöruggur meösig eins og greifi.
Engin kona var svo óaölaðandi aö hann
gæti ekki sagt eitthvað hlýlegt við ahna.
Hann smjaöraöi fyrir þeim öllum, en alltaf
i góölátlegum hæðnistón sem bar blæ af
viöhorfi munaðarseggsins sem allt hefur
reynt og lætur ekkert koma sér á óvart.
Hann sagði hreinskilnislega viö mig:
„Ungi vinur, ég er sama sem náttúrulaus.
Þaö byrjar ævinlega meö því aö smekkur-
inn veröur svo flnn að manni finnst ekkert
nógu gott — svangur maöur þarf ekki
marsipan og kaviar. Ég er kominn á það
stig aö eiginlega finnst mér engin kona
verulega aðlaöandi. Mér sést ekki yfir
neinn galla. Þaö er náttúruleysi. Ég sé I
gegnum kjóla og lifstykki. Ég er hættur að
láta málningu og ilmvötn blekkja mig. Ég
er búinn að missa tennurnar sjálfur, en
kona þarf ekki annað en aö opna munninn,
þá sé ég fyllingarnar. Þess vegna var það
lika sem Kafka komst i bobba þegar hann
ætlaði aö fara að skrifa: hann sá alla gall-
ana hjá sjálfum sér og öllum öðrum. Obb-
inn af bókmenntum heimsins er eftir svona
blábjána og bullukolla eins og Zola og
D’Annunzio. í leikhúsinu uppgötvaði ég
sömu gallana og Kafka sá i bókmenntunum
og þaö geröi okkur samrýmda. En þótt ein-
kennilegt væri, þá var Kafka steinblindur
ef hann átti aö dæma um leiksýningu. Hann
hældi þessum ómerkilegu, jiddlsku leikrit-
um sem viö vorum aö sýna upp I hástert.
Hann varö snarbrjálaður I leikkonu sem
alltaf oflék — frú Tschissik. Þegar þaö rifj-
ast upp fyrir mér að Kafka elskaöi þessa
brussu.lét sig dreyma um hana, fer ég hjá
mér vegna þess aö maöurinn skuli vera
svona auöblekktur. Jæja, frægöin fer ekki I
manngreinarálit. Hver sem kemst i kynni
við mikilmenni fyrirtilviljun fylgir þvi inn I
ódauöleikann þó að sjaldanst sé likt á kom-
iö meö þeim.
Varst þú ekki einu sinni aö spyrja mig
hvernig ég færi aö þvi aö þreyja þorrann
eða er þaö Imyndun úr mér? Hvaö þaö væri
sem héldi mér uppi i fátækt, veikindum og
vonleysi sem er verst af öllu? Þaö er góð
spurning, ungi vinur. Ég spuröi sömu
spurningar þegar ég las Jobsbók i fyrsta
sinn. Hvers vegna hélt Job áfram aö lifa og
liöa? Til þess aö'hann gæti aö k>kum eignast
enn fleiri dætur, fleiri asna, fleiri úlfalda?
Nei. Þaö var leikurinn sjálfur sem gerði.
Viö erum öll aö tefla viö Orlögin. Þau leika,
viö leikum næsta leik. Þau reyna aö máta
okkur i þrem leikjum, viö reynum aö koma
I veg fyrir þaö. Viö vitum aö viö vinnum
aldrei, en viö veröum aö berjast hraust-
lega. Sá engill sem er andstæöingur minn
er ekkert lamb aö leika sér viö. Hann beitir
Jacques Kohn öllum hugsanlegum brögö-
um. Núer vetur.þaö er meira aösegja kalt
þóaö bgi iofninum en ofninn hjá mér hefur
veriö i ólagi mánuöum saman og húseig-
andinn neitar aö gera viö hann. Þar fyrir
utan heföi ég ekki ef ni á þvi aö kaupa kol. 1
herberginu minu er ekkert hlýrra en úti. Ef
þúhefuraldrei áttheima uppiá hanabjálka
hefuröu ekki hugmynd um hve stormurinn
getur verið miskunnarlaus. Rúöurnar I
glugganum hjá mér nötra meira aö segja á
sumrin. Stundum klifrar fressköttur upp á
þakiö rétt viö gluggann minn og breimar
alla nóttina eins og kona með hriöir. Ég ligg
þarna skjálfandi undir brekáninu og hann
mjálmar og mjálmar eins og hann sé að
leita eftirfélagsskap þó að hann sé kannski
bara svangur.Mér gæti dottiö I hug aö gefa
honum eitthvað aö éta til þess aö seöja
hungur hans eöa þá aö reka hann burt, en til
þessaö frjósa ekki Ihelbreiði ég ofan á mig
allar þærdruslur sem ég finn, jafnvel göm-
ul dagblöð —- ef mér dytti I hug aö hreyfa
litla fingur mundi allt hrófatildrið hrynja
og allt væri unnið fyrir gýg.
En ef þú teflir skák, kæri vinur, þá er
betra aö tefla viö verðugan andstæöing en
klaufa. Ég dáist aö andstæöingi minum.
Stundum verö ég alveg dolfallinn yfir ráö-
kænskuhans.Þarna situr hann á skrifstofu
sinni upp I þriðja eöa sjöunda himni I For-
sjónardeildinni sem stjórnar okkar litlu
reikistjörnu og sinnir aöeins einu starfi —
aö koma Jacques Kohn I klipu. Hann skipar
fyriráþessa leiö: „Brjótið kaggann, enlát-
iö ekki viniö renna niöur”. Það hefur hann
einmitt gert. Þaö er kraftaverk að hann
skuli geta haldið I mér lífinu. Ég hálf-
skammastmin fyrir að segja þér hve mikiö
ég nota af meöölum, hve margar töflur ég
tek. Vinur minn er lyfsali, annars hefði ég
ekki efni áþessu. Aöur en ég hátta gleypi ég
þærhverja af annarri —án þess aö drekka
meö. Ef ég drekk þarf ég að pissa. Blöðru-
hálskirtillinn angrar mig og þess vegna
verö égalltaf aö fara fram úr ööru hverju á
nóttunni. í myrkrinu eiga kenningar Kants
ekki lengur viö. Timinn hættir aö vera tími
og rúmiö er ekkert rúm. Maöur heldur
kannski á einhverjul hendinni og allt I einu
er þaö horfiö. Það er enginn hægöarleikur
fyrir mig aö kveikjaágaslampanum. Eld-
spýturnar minar eru alltaf aö hverfa. Þaö
úir og grúir af árum á loftinu hjá mér.
Stöku sinnum beini ég máli mlnu til ein-
hvers þeirra: „Heyröu, Edik Vinsson,
hvernig væri aö hætta þessum strákapör-
um!”
Fyrirnokkru varbariö aö dyrum hjá mér
um miöja nótt og ég heyröi kvenmanns-
rödd. Ég gatekki áttað mig á þvi hvorthún
var að hlæja eða gráta. „Hver getur þetta
veriö?” sagöi ég viö sjálfan mig. „Nætur-
grýlan? Namah? Maklöð, Ljóta-Skotta?”
Upphátt kallaði ég: „Þér eruð aö villast,
frú”.En hún hélt áfram aö berja á huröina.
Siðan heyröi ég aö einhver dattog andvarp-
aöi um leiö. Ég þori ekki að opna dyrnar.
Ég fóraö leita aö eldspýtunum minum sem
varö einungis til þess aö ég uppgötvaöi aö
ég varmeö þærllófanum. Aö lokum fór ég
fram úr, kveikti á gaslampanum og fór I
sloppinn minn og inniskóna. Ég sá sjálfan
mig sem snöggvast ispeglinum og mér brá
við þá sjón. Ég var grænn og órakaður I
framan. A endanum opnaði ég dyrnar og
fyrir framan mig stóö ung kona, berfætt, I
safalaskinnskápu utan yfir náttsloppnum.
Hún var náföl og sitt, ljósthár hennar allt I
óreiöu. „Hvaö er aö, frú?” sagði ég.
„Þaö var veriö aö reyna aö drepa mig
réttáöan. í öllum bænum, lofið þér mér aö
koma inn. Mig langar bara aö fá aö vera
hjá yöur þangaö til birtir”.
Mig langaði til þess aö spyrja hana hver
heföi reynt aö myröa hana, en ég sá aö
henni var iskalt. Mér sýndist helst að hún
væri drukkin lika. Ég Meypti henni inn og
tók eftir aö hún varmeð armband meö stór-
um gimsteinum áúlnliönum. „Þaö er engin
upphitun i herberginu hjá mér,” sagöi ég.
„Þaö er betra en aö deyja á götunni”.
Svo aö þarna stóöum viö bæði tvö. En
hvaö átti ég að gera við hana? Ég hef ekki
nema eittrúm. Ég drekk ekki — ég má það
ekki — en vinur minn haföi fært mér koní-
aksflösku aö gjöf og ég átti nokkrar upp-
þornaöar smákökur. Ég hellti I glas handa
henni og bauö henni eina smákökuna. Viniö
virtist lifga hana viö. „Eigiö þér heima
hérna I húsinu, frú?” spuröi ég.
„Nei”, sagöi hún. „Ég á heima i Ujaz-
dowskie-breiðgötu. ’ ’
Ég sá aö hún var hástéttarkona. Oröin
leiddi hvert af ööru og ég komst aö því aö
hún var ekkja sem hafði veriðgiftgreifa og
aö elskhugi hennar átti heima i húsinu- —
ofsafenginn maöur sem hafði ljónshvolp
fyrirgæludýr.Hann vareinnig af aðalsætt-
um, en hann var útskúfaður. Hann hafði
setiö ár i Virkinu fyrir morötilraun. Hann
gat ekki heimsótthana af þvi að hún bjó á
heimili tengdamóöur sinnar svo aö hún
kom að finna hann. Þessa nótt hafði hann
barið hana i afbrýöisemiskasti og beint
skammbyssunni sinni að gagnauganu á
henni. I fáum orðum sagt hafði henni tekist
að þrifa með sér kápuna sina og hlaupa út
úr Ibúðinni hans. Hún hafði bariöaö dyrum
hjá nágrönnunum, en enginn þeirra viljaö
hleypa henni inn og þá hafði hún farið upp á
loftiö.
„Frú”, sagði ég við hana, „llklega er
elskhugi yöar enn að leita að yður. Hvernig
fernúefhann finnuryöur? Ég er ekki orö-
inn nein hetja lengur?”
Hann þorirekki að setja allt á annan end-
ann”,sagði hún. „Hann fékk reynslunáöun.
Þaö er allt búið á milli okkar. Sýnið mér nú
samúö — rekiö mig ekki á dyr um miöja
nótt”.
„Hvernig komist þér heim á morgun?”
spurði ég.
,,Ég veit þaö ekki”, sagði hún. „Ég er
reyndar oröin leiö á llfinu, en ég kæri mig
ekkert um aö láta hann drepa mig”.
„Jæja, ég mundi hvort sem er ekkert
geta sofiö”,sagði ég. „Farið þérupp i rúm-
iö mittog ég halla mér hérna I stólnum”.
„Nei þaö vil ég ekki. Þér eruð farnir aö
reskjast og lítið ekki hraustlega út. Fariö
nú aö hátta, en ég ætla að sitja hér”.
Viö vorum svo lengi aö þrefa um þetta að
við ákváöum á endanum að leggjast bæöi
upp i. „Þér þurfiö ekkert að óttast”, sagöi
ég til þess aö fullvissa hana. „Ég er gamall
og löngu dauöur úr öllum æöum þegar
kvenfólk er annars vegar”. Hún virtist al-
gerlega sannfærö.
Hvað varég aö segja? Já, allt I einu er ég
kominn upp I rúm meö greifafrú og get átt
von á þvi aö elskhugi hennar brjóti upp
dyrnar á hverri stundu. Ég breiddi ofan á
okkur bæði tqjpin sem ég haföi og lét eiga
sig aö búa mér til bæli undir draslinu eins
og venjulega. Ég var svo lamaður aö ég
gleymdi kuldanum. Auk þess fann ég hana
fast upp viö mig. Einkennilegum yl stafaöi
frá likama hennar, öðruvisi en ég haföi áö-
ur kynnst — eða kannski hef ég verið búinn
að gleyma honum. Var þetta ný byrjun hjá
andstæöingi minum sem átti aö koma mér
á óvart? Nokkur siðustu árin var hann
hættur að tefla viö mig I alvöru? Þú veist aö
þaö er til grinskák. Ég hef heyrt að Nimzo-
witsch hafi oft beitt ýmsum brögöum viö
andstæöinga slna i grini. 1 gamla daga var
Morphy alþekktur hrekkjalómur i skáklist-
inni. „Finn leikur”, sagöi ég viö andstæöing
minn. „Meistaraiegur”.
Um leiö áttaöi ég mig á þvi hver elskhugi
hennar var. Ég haföi mætt honum i stigan-
um — heljarmenni meö moröingjaandlit.
Skrítinævilok fyrir Jacques Kohn — aö c\
láta pólskan Oþelló gera út af viö sig. z~/
Lífsviska, kímni
og mannúð...
Hér á sföunni birtist aö
þessu sinni smásaga eftir
N obels v erölaun ask áldiö
Isaac Bashevis Singer. Þaö
er sagan „Vinur Kafka” ein
af sautján smásögum sem
nú koma út i einni bók I
þýöingu Hjartar
Pálssonar.
Það er Setberg sem gefur
Singer út á Islandi og
virðist sem lesendur taki
þessum mikla meistara
frásagnarlistcirinnar tveim
höndum, þvi útgáfan held-
ur ötullega áfram að láta
þýöa Singer. „Sautján
sögur” er þriöja bók Sing-
ers, sem út kemur á
islensku og hefur Hjörtur
Pálsson þýtt þær allar.
I.B. Singer ritar á jidd-
ish, en um langt skeið hafa
bækur hans veriö þýddar
jafnóöum á ensku, en Sing-
erer búsettur I New York.
Singer er jafnan iöinn aö
segja frá kynlegum kvist-
um og þá helst i Gyöinga-
samfélögum i Póllandi á
ýmsum tímum, þótt þaö
beri viö aö hann lýsi
þessum sömu Gyðingum I
nýju umhverfi, svo sem I
Bandarikjunum. Sögur
hans hafa margar verið
sagöar f ullar meö lifsvisku,
kimni, mannúö og hlýju og
persónurnar sem Singer
lýsir eru margar
ógieymanlegar. Hann hef-
ur ákaflega örugg tök á
Isaac Bashevis Singer
sögu sinni og frásagnar-
máti hans leiftrar oft af
fyndni og næmum skilningi
á hugsunarhætti hinna
furöulegustu manngeröa.
Amyndinnihér að ofan
situr Singer i uppáhaldsstól
sinum meö blööin á hnján-
um, en þannig ku hann
helst kjósa aö vinna.
— GG.