Helgarpósturinn - 06.11.1986, Blaðsíða 32

BÓKMENNTIR
Ritsafn Nordals
eftir Gunnlaug Ástgeirsson og Helga Skúla Kjartansson.
Siguröur Nordal: Ritverk. Mann-
lýsingar / Frá Snorra til
Hallgríms;
Mannlýsingar 11, Skáldaöld;
Mannlýsingar III, Svipir.
Almenna bókafélagið 1986.
Það eru tíðindi í íslenskri bóka-
útgáfu, raunar tíðindi í íslensku
menningarlífi, að nú er farið af
stað með heildarútgáfu á ritum
Sigurðar Nordal, og komu þrjú
fyrstu bindin út á aldarafmæli höf-
undar, alls nær 1300 siður.
Sigurður Nordal er einmitt höf-
undur sem vert er að gefa út í
rækilegri heildarútgáfu. Bæði
vegna þess að hann skrifaði svo
margt á langri ævi sem nú er ekki
mjög aðgengilegt, ritgerðir, grein-
ar og formála fremur en heilar
bækur. Og svo vegna þess að rit
hans eiga erindi til margra og
halda gildi sínu furðuvel þótt þau
eldist.
„Sigurður Nordal," segir á bóka-
hulstrinu, „ritaði ávallt með hinn
almenna lesanda í huga." Er það
einkum athyglisvert um rit hans á
sérfræðisviði sínu, um forníslensk-
ar bókmenntir, að hann forðast að
tala til fræðabræðra sinna sér-
staklega. Og hulsturtextinn held-
ur áfram: „Með sínum létta og
þægilega stíl gerði hann erfið við-
fangsefni auðveld án þess nokkru
sinni að slá af kröfunum um vis-
indalega nákvæmni." Og má það
kannski til sanns vegar færa, þótt
still Nordals sé raunar ekki aðeins
léttur og þægilegur, heldur einnig
miklu fremur auðugur og glæsi-
legur. Hann er einn af höfuðsnill-
ingum íslenskrar tungu og beitti
sig þeim sjálfsaga að birta ekki
annað en þaulvandaðan texta. Og
hann lagði rækt við hugsun sina
ekki síður en mál; ritgerðir hans
eru fullar af minnisstæðum dæm-
um um glögga og frumlega hugs-
un, og hann er alltaf tilbúinn,
hvert sem viðfangsefni hans er í
það og það sinnið, að tengja það
almennum umhugsunarefnum.
Þess vegna er alitaf eitthvað varið
í að lesa Nordal, jafnvel um þá
hluti sem maður hefur ekki sér-
legan áhuga á, og einmitt þess
vegna er hann höfundur sem mað-
ur vill hafa aðgengilegan i heildar-
útgáfu.
Jóhannes Nordal, sonur Sigurð-
ar, hefur umsjón með útgáfunni,
en við hlið hans skipa ritnefnd
Eiríkur Hreinn Finnbogason,
Kristján Karlsson og Ólafur Pálma-
son. Ritar Jóhannes stuttan for-
mála fyrir hverju bindi. Framan
við hlið fyrsta er ártalaskrá um
æviferil Sigurðar, og aftan við hið
þriðja er sameiginleg nafnaskrá,
myndaskrá og efnisyfirlit fyrir öll
þrjú bindin. Boðar Jóhannes að
ritsafnið verði áfram í þriggja
binda flokkum þar sem „efni frem-
ur en aldursröð mun ráða mestu
um flokkun og niðurskipan".
Hér verður ekki bæði sleppt og
haldið, en það er álitamál um skip-
an efnis í þessum þremur fyrstu
bindum hvað því er skipt í marga
efnisflokka og smáa og að því
skapi hætt við að lesanda sjáist
yfir aldursröð efnisins. Þegar safn-
ið er allt komið út hugsa ég að
okkur þyki þetta bagalegt, en hins
vegar er þessi þriggja bóka pakki
út af fyrir sig eigulegri fyrir það að
geyma allfjölbreytt efni frá endi-
löngum höfundarferli Sigurðar.
Það er vandi að gefa út þvílíkan
öndvegishöfund, og það leynir sér
heldur ekki að hér er vandað til
verks. Útgáfan er ljómandi falleg,
hóflega myndskreytt, einkum
með myndum úr fórum Nordals.
Það eitt má að útlitinu finna að
aðeins örlar á ójöfnu línubili. Próf-
arkalestur er óvenjuvandaður;
sýnilegar prentvillur eru nærri
ófinnanlegar. Fyrir utan sjálfsagða
samræmingu stafsetningar er
texti Nordals birtur vandlega
óbreyttur. Nokkrar smágreinar á
dönsku eru prentaðar á frum-
málinu, og verður þá væntanlega
farið eins með hin lengri rit Nor-
dals á því máli þegar þar að kem-
ur. Efni þessara binda er allt áður
prentað, nema tvö erindi í öðru
bindinu, en forvitnilegt að sjá,
þegar á líður ritsafnið, hve mikið
verður frumprentað eftir handrit-
um Nordals.
Af bindunum þremur er hið
annað, Skáldaöld, samstæðast að
efni. Þar birtast skrif Nordals um
íslensk skáld frá Bjarna Thorar-
ensen til Einars Benediktssonar,
mest um Grím Thomsen, Stephan
G. Stephansson, Þorstein Erlings-
son og Einar Ben. Megnið af efn-
inu er samið sem inngangsritgerð
að ljóðasöfnum. Vekja ber athygli
á erindi, áður óprentuðu, um
Bólu-Hjálmar og Sigurð Breið-
fjörð.
Greinar þessu skyldar, um Jó-
hann Sigurjónsson, Huldu og
Davíð Stefánsson, eru í þriðja
bindi ásamt fjölmörgu efni öðru.
Mest er þar af afmælis- og minn-
ingargreinum, og er Nordal mikill
meistari þeirrar vandasömu bók-
menntagreinar. Hér er sérstaklega
vert að benda á greinar hans um
fyrirrennara sína í norrænum
fræðum, Finn Jónsson og Björn M.
Ólsen, sem bæði eru heillandi
mannlýsingar og vitnisburður um
fyrsta skeiðið á fræðimannsferli
Nordals.
Fyrsta bindið, Frá Snorra til
Hallgríms, geymir tvær ritgerðir
sem upphaflega komu út sem heil-
ar bækur: Snorri Sturluson (1920)
og Ha/lgrímur Pétursson og
Passíusálmarnir (1970). Bókinni
um Hallgrím fylgja aðrar ritgerðir
um 17. aldar menn, Jón prest
Magnússon og Tyrkja-Guddu.
Snorrabók fylgir yngri grein um
Snorra ásamt ritgerðum um Egil
Skallagrímsson, Gunnhildi kon-
ungamóður, Völu-Stein og Björn
úr Mörk.
Það er raunar ekki yfirlitsgóð
skipting á ritum Nordals um ís-
lenskar fornbókmenntir að taka
þessi út úr sem mannlýsingar, en
það skiptir ekki meginmáli, því að
allt kemur þetta á sínum tíma. Rit-
gerðina um Snorra, þá styttri og
yngri (1941), skal sérstaklega bent
á, bæði sem dæmi um það hvernig
Nordal skrifaði þegar hann var
upp á sitt allra besta, og sem
heppilegan inngang að rannsókn-
um hans á fornbókmenntum. Bók-
in um Snorra er bæði fróðleg og
rituð af miklu andríki, en miðað
við það hvernig Nordal þróaðist
síðar, bæði skoðanir hans á forn-
sögum og afstaða hans til ritskýr-
ingar, þá er hún dálítið úrelt og ber
að lesa hana með samanburði við
greinina.
Þessi byrjun á ritsafni er kannski
veikur grundvöllur til að meta feril
og þróun Sigurðar Nordal. En það
vekur þó athygli að hér birtist
hvorki margt né veigamikið frá ár-
unum 1925-32, en munur er tals-
verður á ritum sem samin eru fyrir
og eftir þann tíma. Um 1920 er
hann nokkur öfgamaður í trú sinni
á sálfræðilega ritskýringu. „... rit-
skýring (filologi) og sálarfræði.
Þessar vísindagreinar eru ná-
skyldar, og í raun og veru getur
hvorug án annarrar verið. Og báð-
- ar leita fyrst og fremst skilnings."
(III, 106) „... verða ævisögurnar í
íslenskri bókmenntasögu, þegar
þær verða rétt skildar og skrifað-
ar, ef til vill enn merkilegri en ritin
sjálf." (II, 85.) Völuspá sé „jafn-
ófullkomin mynd af sálarreynslu
skáldsins og rastirnar í fjöruborð-
inu af brimróti hafsins." (I, 310.)
„. .. súsundurgreiningsálarlífsins
sem myndaðist við flutning íslend-
inga vestur um haf og varð skil-
yrði þeirra andlegra afreka sem
þeir unnu fram yfir Norðmenn." (I,
276.) Og um uppvöxt Snorra í
Odda að það sé „hægt að sýna
fram á, að andstæðurnar í skapi
hans hafi hlotið að aukast við upp-
eldi það sem hann naut þar.“ (I,
60.) Um allt slíkt er Nordal-var-
færnari síðar. Á sama hátt verður
ritháttur hans hófstilltari og yfir-
vegaðri, mælskuglóðin víkur fyrir
kaldari heiðríkju. Það er smekks-
atriði hvort mönnum þykir snjall-
ara. Ég kann best að meta Nordal
fimmta áratugarins, en ætla þó að
enda þessa umsögn með dæmi um
stílþrótt hins unga Nordals; hann
er að rita um Grím Thomsen og er
þar kominn að þurfa að víkja að
hinni alræmdu mannfyrirlitningu
skáldsins: „Grímur var trúmaður,
hann elskaði guð og guðsneistann
í mannssálinni. Hann elskaði líka
það, sem var alveg einlægt og eðli-
legt, dýr og börn og barnseðlL
mannsins. Hann elskaði guð sinn
og hundinn sinn, en ekki þessa
málamiðlun milli guðs og hunds,
sem kom til hans grímuklædd og
prúðbúin og kallaði sig konung
jarðarinnar eða jafnvel tilverunn-
ar, þegar mestur gállinn var á
henni." (If, 83.) H.S.K.
Sextugar
flugur
Jón Thoroddsen:
Flugur — önnur útgáfa.
Flugur, bókaforlag 1986.
Jón Thoroddsen Skúlason var
fæddur á ísafirði 1898, sonur
Skúla alþingismanns og sýslu-
manns (þá fyrrverandi) og Theo-
dóru konu hans. Jón stundaði nám
við Menntaskólann í Reykjavík og
lauk stúdentsprófi árið 1918, gott
ef hann var ekki einn af skáldun-
um í skáldabekknum sem Tómas
orti um. Veturinn eftir stundaði
hann nám við Hafnarháskóla og
lauk prófi í forspjallsvísindum en
lagði síðan stund á lögfræði og
lauk prófi frá HÍ 1924. Það haust
fór hann til framhaldsnáms til
Kaupmannahafnar, en um jól varð
hann fyrir slysi og lést á gamlárs-
dag það ár.
Jón Thoroddsen virðist hafa
verið einn af þessum dæmigerðu
efnilegu ungu mönnum sem falla
frá fyrir aldur fram. Vinir hans
trúðu því að hann ætti mikla fram-
tíð fyrir sér annaðhvort sem skáld,
stjórnmálamaður eða eitthvað
enn annað og allir sem um hann
fjalla og til þekktu ræða mjög um
mannkosti hans og hæfileika.
Það sem öðru fremur hefur
haldið nafni Jóns á lofti er lítið
kver sem hann gaf út árið 1922 og
í eru 13 prósaljóð. Þessi ljóð eru í
sjálfu sér ekkert stórmerkilegur
skáldskapur, en þau eru mjög for-
vitnileg miðað við þann tíma sem
þau eru ort á um leið og þau eru
vitnisburður um að örlítill angi af
þvi sem var að gerast í skáldskap
á meginlandinu hafi borist hingað.
í Ijósi þess sem seinna gerðist
verður þessi bók einnig merkileg
því hún er fyrsta ljóðabókin þar
sem hvergi bregður fyrir rími eða
hefðbundinni stuðlun.
Árin í lok fyrri heimsstyrjaldar-
innar og þar á ef tir eru úti í Evrópu
mikill umbrotatími í öllum listum.
Ógnir styrjaldarinnar, þeirrar
fyrstu þar sem manndráp voru al-
mennilega tæknivædd á nútíma-
vísu, breyttu heimsmynd ungs
fólks. Um leið breyttist skynjunar-
máti fólks á veruleikanum og leit-
að var nýrra leiða til þess að tjá
nýja heimsmynd og veruleika-
skynjun. Uppúr þessu sprettur
endurmat á leiðum og aðferðum í
listum og koma fram stefnur eins
og súrrealismi og ýmis afbrigði
hans og annarra skyldra stefna.
Hafa þessar hugmyndir sem þarna
urðu til haft gífurleg áhrif á alla
listsköpun í heiminum fram á okk-
ar daga.
Á þessum tíma er ísland í fremur
takmörkuðum tengslum við
menningu umheimsins, hér yrkja
menn á fullu í rómantísk-nýróm-
antiskum anda aldarinnar sem
leið. Hér koma samt fram nokkur
merki um áhrif frá hinum nýju
stefnum. Er þar einkum um að
ræða hjá höfundum sem dvelja
við nám í Evrópu á árunum eftir
fyrra stríð. Þeir tileinka sér eitt-
hvað af því andrúmslofti sem þar
er og leitast við að túlka það á ís-
lensku. Er hér átt við þau verk
sem verða til á áratugnum milli
1920 og 1930 og þykja marka upp-
haf modernisma í íslenskum bók-
menntum, svo sem Hel Sigurðar
Nordals, ljóð Jóhanns Jónssonar,
sum ljóð Halldórs Laxness frá
þessum tima og fleira mætti
nefna, þar á meðal Flugur Jóns
Thoroddsens. Af ýmsum ástæðum
varð ekki í bili framhald á þessari
nýjungastarfsemi hér á landi og
þráðurinn ekki tekinn upp fyrr en
eftir seinni heimsstyrjöldina þeg-
ar hugmyndaheimur ungs fólks á
íslandi hafði gengið í gegnum
svipaðar hremmingar og áður
hentu jafnaldra þeirra á megin-
landinu aldarfjórðungi fyrr.
í Flugum eru eins og áður segir
þrettán prósaljóð, en að auki eru í
þessari útgáfu þrír textar til við-
bótar sem birtust í tímaritum. Á
þessum tíma eru prósaljóðin vissu-
lega nýjung í íslenskum skáldskap,
þó Jón sé ekki fyrstur manna til
þess að setja slíka texta saman.
En það er ekki aðeins formið
sjálft sem er nýstárlegt á þessum
tíma í ljóðum Jóns heldur einnig
tjáningarhátturinn eða tjáningar-
mátinn sem hann beitir. Hann not-
ar mikið samtöl og eintöl, breytir
oft um sjónarhorn og beitir mynd-
um og táknum á mjög markvissan
hátt.
Annars er hugmyndaheimur
þessara ljóða ekki eins nýstárlegur
og aðrar hliðar þeirra. Flest ljóðin
fjalla með einhverjum hætti um
ást og söknuð í fremur nýróman-
tískum anda. Ólgandi tilfinningar
sveiflast á milli æðstu sælu og sár-
asta trega. Meira fjallað um ást
sem var en ást sem er. Um leit að
hinu háleitasta, sem aðeins er ein-
hvers virði meðan það ekki finnst
en glatar mætti sínum og aðdrátt-
arafli um leið og það verður
höndlað. Þetta hugmyndagóss er
að sönnu nýrómantískt. Hinsveg-
ar eru aðrir þættir sem lýsa meira
efa og endurskoðun gamalla gilda
sem vísa fram á veginn til hug-
mynda sem verða seinna áberandi
í íslenskum skáldskap.
Það er snyrtilega gengið frá
þessari útgáfu og gagnlegur og
fróðlegur er formáli Gísla Sigurðs-
sonar. Flugur er ein af þeim bók-
um sem eiga að vera aðgengilegar
fróðleiksfúsum almenningi bæði
vegna sjálfra sín og bókmennta-
sögunnar. Þess vegna er þessi út-
gáfa þarft framtak. G.Ást.
*
TIÐINDI úr jazz-lífinu á íslandi.
Gammar hafa gefið út sína aðra
breiðskífu, sem eingöngu geymir
frumsamið efni eftir meðlimi grúpp-
unnar, en þeir eru Björn Thorodd-
sen á gítar, Stefán S. Stefánsson á
sax, Skúli Sverrisson á bassa, Stein-
grímur Óli Sigurðarson á strekktar
húðir og Þórir Baldursson á hljóm-
borð. Gammar 11, eins og skífan
heitir einfaldlega, er að sögn fjöl-
breytt og framsækin plata með því
nýjasta sem er að gerast i jazzrokk-
inu í dag. Þeir sem hafa hlustað á
gripinn bæta því ennfremur við að
þéttleikinn og driftin í spili félag-
anna hafi aldrei verið jafn geggjuð
og núna.
SJÓN er um margt eitt merkileg-
asta ljóðskáld af yngri kynslóðinni
sem íslendingar eiga í dag. Drengur-
inn með röntgenaugun kom út í vik-
unni hjá Máli og menningu, en þar
er á ferðinni safn allra bestu kvæða
þessa spengilega skálds til þessa.
Það er Mál og menning sem brýtur
svona ísinn í útgáfu ljóðasafna, en
menn þurftu helst að hafa andast
eða náð háum aldri á árum áður til
að ljóðaúrvali þeirra væri safnað
saman. Sjón er aftur á móti '62
módel.
TROLLAteiknarinn og góðmál-
arinn Haukur Halldórsson hefur
hugsað sér að opna sýningu vestur
á Seltjarnarnesi um helgina. Gott ef
hann hefur ekki staðnæmst við tvö-
leytið á laugardag í Listveri, Austur-
strönd 6. Honum sýnist þetta vera
meira og minna byggt á þjóðsögun-
um eins og við væri að búast frá sér,
þegar hann er inntur eftir inspíra-
sjóninni. Annars fjalli hann þarna
líka um dauðasyndirnar, en þær séu
sjö: Öfundin, lostinn, hrokinn,
græðgin, bræðin, ágirndin og letin.
„Allt skilst mér fundið upp í Vati-
kaninu," segir listamaðurinn sem
talar frá Seltjarnarnesi.
VALBORG og bekkurinn verð-
ur brátt tekið aftur tii sýninga á Litla
sviði Þjóðleikússins og sem fyrr
geta menn notið veitinga meðfram
þessu snjalla verki. Leikritið var
frumsýnt vorið ’85 og sýnt þá 32
sinnum við miklar vinsældir, enda
er ekki ofmælt að leikararnir í sýn-
ingunni, þau Guðrún Þ. Stephensen,
sem leikur Valborgu, og Karl Ágúst
Úlfsson, sem leikur bekkinn, fari al-
deilis á kostum. Leikritið er danskt,
samið af Finn Methling, og birtist ís-
lendingum í góðum snúningi Þránd-
ar Thoroddsen.
32 HELGARPÓSTURINN