Helgarpósturinn - 22.01.1987, Blaðsíða 36

ERLEND YFIRSÝN
Reiöilestur yfir stjórnendum bandarískra
stórfyrirtækja kvað við, þegar Richard G.
Darman, staðgengill fjármálaráðherra
Bandaríkjanna, ávarpaði Japansfélagið í
New York 7. nóvember í vetur. Kjarninn í
máli Darmans var, að bandarísk framleiðsla
færi halloka í samkeppni, bæði heimafyrir
og erlendis, vegna þess að bandaríska for-
stjórastéttin sé í alltof ríkum mæli „makráð,
áhættutreg, óskilvirk og hugmyndasnauð".
Varaði staðgengill fjármálaráðherra við, að
af gæti ekki einungis hlotist vantraust al-
mennings á máttarstólpum atvinnulífsins,
heldur gæti einnig fyrir sömu sök risið með
þjóðinni alda einangrunar- og haftastefnu.
Margstaðfest er, að síðustu áratugi hafa
Bandaríkjamenn dregist langt aftur úr helstu
samkeppnisþjóðum í framleiðniaukningu í
iðnaði. Skýrasta dæmið er framleiðsla á
smíðavélum fyrir vélsmíðaiðnað, þar sem
skammt er síðan Bandaríkin höfðu ótvíræða
forustu. Nú hefur Bandaríkjastjórn gripið til
þess ráðs, til verndar bandaríska smíðavéla-
iðnaðinum og í nafni þjóðaröryggis, að setja
kvóta á innflutning erlendra keppinauta,
ekki aðeins landa eins og Japans og Vestur-
Þýskalands, heldur fjölmargra annarra, þar á
meðal svo ólíklegra aðila sem Singapore og
Spánar. Viðurkennt er með þessu, að í slíkri
undirstöðugrein getur bandarísk framleiðsla
við engan keppt á almennum markaði,
hvorki í verði né vörugæðum.
Framleiðnibresturinn í bandarískum iðn-
aði er eina helsta undirrót að vaxandi ógöng-
um bandarisks viðskiptajafnaðar við önnur
lönd. Fyrsta stórvirki stjórnar Reagans for-
seta var að lækka skatta um hundruð millj-
óna dollara. Með því hugðist forsetinn
hleypa nýju fjöri í atvinnulífið, svo skattstofn-
inn ykist og ríkissjóður stæði jafnréttur eftir
að minnsta kosti og helst við bættan hag.
Reyndin varð þveröfug. Halli á ríkissjóði fór
úr böndum, svo ríkisskuldir hafa aukist álíka
mikið í stjórnartíð Reagans og fyrirrennara
hans allra saman, hækkað úr einni billjón
(milljón milljónum) dollara í tvær billjónir.
Féð sem menn fengu í hendur við skatta-
lækkunina fór ekki í arðbæra fjárfestingu,
endurnýjun atvinnutækja og framleiðsluað-
ferða, heldur að yfirgnæfandi meirihiuta til
aukinnar neyslu. Og bandarískir neytendur
beindu kaupum sínum í vaxandi mæli að
innfluttum varningi.
Undir kaupæðið af útlendingum ýtti hátt
gengi dollarans, sem einkum stafaði af fast-
heldni seðlabankastjórnar, undir forustu
Pauls A. Volckers, við aðhaldsstefnu í pen-
ingamálum. Hún kvað niður verðbólgu, en
James A. Baker fjár-
málaráðherra lætur
dollarasvipuna ríða um
herðar Nakasone og
Kohl.
Dollari látinn falla til að
knýja fram breytta stefnu í
Tokyo og Bonn
bakaði Volcker óþökk Reagan-stjórnarinnar.
Þó taldi forsetinn sig ekki eiga annars kost en
endurskipaseðlabankastjórann, þegar fyrsta
embættistímabil hans rann út, því honum
var treyst erlendis, og aðstreymi erlends fjár-
magns var orðið ómissandi til að standa und-
ir hallanum á ríkissjóði Bandaríkjanna.
Eftir fjármálaráðherraskipti í Washington,
þar sem James A. Baker tók við af Donald
Regan, var horfið frá þeirri stefnu að láta
gengisþróun doilarans með öllu afskipta-
lausa af ríkisstjórnarinnar hálfu. Á fundi í
Plaza hótelinu í New York í september 1985,
ákváðu Baker og starfsbræður hans frá Jap-
an, Vestur-Þýskalandi, Frakklandi og Bret-
landi að taka höndum saman til að þrýsta
gengi Bandaríkjadollara niður á við.
Þetta hefur tekist svo rækilega, að nú hef-
ur dollarinn misst yfir 40% af þáverandi
verðgildi sínu gagnvart öðrum helstu gjald-
miðlum. Síðastliðið haust þótti Japansstjórn
nóg um, og Baker gerði 31. október í fyrra
samkomulag við starfsbróður sinn frá Japan,
Kiitji Mijasava. Þar hét japanski ráðherrann
aðgerðum stjórnar sinnar til að auka eftir-
spurn innanlands og greiða fyrir innflutn-
ingi, en hélt sig í staðinn hafa hlotið fyrirheit
um ráðstafanir Bandaríkjastjórnar til að
hamla á móti frekara falli dollara, sem farið
var að valda japönskum fyrirtækjum veru-
legum búsifjum, vegna þess hve jenið hækk-
aði ört gagnvart honum.
Lítt breytt ástand ríkti svo fram um ára-
mót, en þá skall á ringulreið á gjaldeyris-
mörkuðum heims, þegar dollarinn tók mikla
dýfu. Frumorsök hennar var tilkynning um
methalla á utanríkisviðskiptum Bandaríkj-
anna í nóvember, svo nam 19.2 milljörðum
dollara. Mönnum hnykkti við, því síðustu
þrjá mánuði á undan hafði greiðsluhalli rén-
að, og var það skilið sem merki um að lækk-
un dollara væri loks farin að hafa tilætluð
áhrif, örva útflutning frá Bandaríkjunum og
draga úr innflutningi. Hallinn í nóvember
þykir sýna að svo sé ekki. Samkvæmt þeirri
tölu stefnir greiðsluhalli Bandaríkjanna á síð-
asta ári yfir 170 milljarða, en var 141 millj-
arður 1985.
Steininn tók þó úr á gjaldeyrismörkuðum,
þegar New York Times birti fregn um að
Bandaríkjastjórn hefði ákveðið að láta doll-
ara falla sem fara gerði án þess að hafast að,
og talsmaður Hvíta hússins staðfesti að þar
væri rétt frá skýrt. Af hlaust fall dollara niður
fyrir 150 jen og 1.80 vesturþýsk mörk.
Hrap dollara hafði meðal annars í för með
sér, að rót komst á gengishlutföll gjaldmiðla
í Evrópupeningakerfinu. Hækkun marks
gagnvart dollara ásamt vantrú á franska
frankanum vegna verkfalla urðu í samein-
ingu til þess að fjármálaráðherrar aðildar-
ríkja voru nauðbeygðir til að breyta gengis-
hlutföllum á skyndifundi, hækka mark og
gyllini um þrjá af hundraði. Var slíkt þó vest-
urþýsku stjórninni þvert um geð rétt fyrir
þingkosningar. Þegar þetta er ritað er svo
eftir Magnús Torfa Ólafsson
Mijasava fjármálaráðherra væntanlegur til
Washington frá Tokyo til nýs fundar með
Baker að biðja jeninu vægðar.
Ljóst er orðið að Bandaríkjastjórn notar
lykilstöðu dollara á alþjóða peningamarkaði
fyrir svipu á bandamenn sína í Austur-Asíu
og Vestur-Evrópu. Baker fjármálaráðherra
hefur marglýst yfir að stjórnum Japans og
Vestur-Þýskalands sér í lagi beri í þágu betra
jafnvægis í heimsviðskiptum að ýta rösklega
undir eftirspurn og hagvöxt í löndum sínum.
Þannig geti þær gerst það hreyfiafl nýs hag-
vaxtarskeiðs, sem Bandaríkin megni ekki
lengur einsömul. Greiðsluafgangur Japans í
utanríkisviðskiptum reyndist í fyrra nema
82.6 milljörðum dollara og Vestur-Þýska-
lands 57.4 milljörðum. Hvortveggja eru
mettölur.
Þensluhvatningar Bandaríkjastjórnar
koma þvert á afstöðu ríkisstjórnar Heimuths
Kohls í Bonn, sem hyggst vinna kosningarn-
ar á sunnudaginn á ánægju landsmanna
með aðhaldssama peningamálastefnu, sem í
fyrra kom verðbólgu niður fyrir núllið.
Winganir Bandaríkjastjórnar, með gengi
dollara að vopni, til að knýja fram lækkun
vaxta í Vestur-Þýskalandi tafarlaust, eru
sagðar hafa gert þá æfa Gerhard Stoltenberg
fjármálaráðherra og Karl-Otto Pöhl seðla-
bankastjóra.
Ekki eru heldur allir í Bandaríkjunum ró-
legir yfir því sem ríkisstjórnin hefst að. Volck-
er seðlabankastjóri hefur mótmælt afstöðu
ríkisstjórnarinnar með því að ítreka skoðun
sína að dollari megi ekki falla meira, þá sé
hætta á stjórnlausu hrapi með ófyrirsjáan-
legum afleiðingum. Fréttaritari Reuters í
Washington hefur eftir virtum sérfræðingi
um gjaldeyrisviðskipti þessa skoðun á at-
höfnum Reagans og hans manna: „Þeir eru
að leika sér að dýnamíti."
Fleira en gengisárekstra ber í milli í skipt-
um Bandaríkjastjórnar og helstu banda-
manna hennar í Vestur-Evrópu um þessar
mundir. í lok mánaðarins gengur að öllu
óbreyttu í gildi 200% refsitollur Bandaríkja-
stjórnar á sum vín, brennda drykki, osta og
fleiri matföng frá ríkjum Evrópubandalags-
ins. Þannig á að rýra útflutning þeirra til
Bandaríkjanna um 400 milljónir dollara, í
hefndarskyni fyrir missi markaðar fyrir
bandarískt fóðurkorn á Spáni og í Portúgal
við inngöngu þessara ríkja í Evrópubanda-
lagið. Yfirstjórn bandalagsins hefur heitið að
svara í sömu mynt. Viðskiptastríð yfir Atl-
antshafið vofir því yfir, í viðbót við gengis-
glímuna.
MÁL OG MENNING
Sálin á flakki (2)
I síðasta þætti var aðallega rætt
um brjóstið sem aðsetur sálarlífs-
ins. Þó var farið fljótt yfir sögu. Um
það, hvernig einstakir líkamshlut-
ar tengjast sálarlífinu í íslenzku
máli, mætti rita heila bók. En hér
verður aðeins stiklað á stóru. Af
ásettu ráði minntist ég ekki á orða-
sambandið innan brjósts. Vel má
vera, að þetta orðasamband vísi til
hjartans. Samkvæmt læknisfræði
fornaldar átti sálin, þar á meðal
hugur og hugrekki, aðsetur í hjart-
anu. I gamalli íslenzkri lækninga-
bók, sem vitanlega á sér erlendar
rætur, segir: hugur er í hjarta.
Miklu eldri heimildir en lækn-
ingabókin sýna okkur, að frá upp-
hafi hafa íslendingar tengt saman
hjarta og sálarlíf. Vísupartur úr
Hávamálum (95. vísu) sýnir þetta
Ijóslega:
Hugr einn það veit,
er býr hjarta nær,
einn er hann sér um sefa.
Auðvitað er erfitt að túlka ná-
kvæmlega svona gamla vísu. Hug-
myndaheimur höfundar var allur
annar en okkar. En að minni
hyggju merkir fyrri málsgrein
vísupartsins, að hver einstakling-
ur hafi einn vitneskju um það, sem
honum býr í skapi eða hverjar
hugrenningar hans séu hverju
sinni, um slíkt hafi aðrir enga hug-
mynd. Hér er, sem sé, lögð áherzla
á tengsl hugar og hjarta. Síðari
málsgreinin skiptir hér ekki máli,
en er túlkuð á ýmsa vegu.
í næstu vísu Hávamála (96. vísu)
segir: Hold ok hjarta/vas mér in
horska mœr. Sumum kann ef til
vill að þykja það of nútímalegur
skilningur hjá mér, að hold vísi hér
til „líkamlegrar ástar", en hjarta til
„andlegrar ástar“. Orðrétt ætti þá
setningin að merkja: „Hin vitra
kona (horska mær) var mér líkami
(hold) og sál (hjarta)“, þ.e. ég hreifst
bæði af líkama hennar og sál.
Á sama hátt og ég rakti kenning-
ar um brjóst í síðasta þætti, er eðli-
legt, að ég drepi á hjartakenningar
í þessum. í Snorra Eddu segir:
Hjarta heitir negg, þat skal svá
kenna, kalla korn eða stein. . . eða
líkt, ok kenna við brjóst eða hug;
kalla má ok hús eða jörð eða borg
hugarins. Sn.E.I,540 (útg. Árna-
nefndar frá 1848, stafs. sam-
ræmd). Við skulum nú tína til
nokkur dæmi um hjartakenningar
úr fornum kvæðum. I Hyndluljóð-
um (41. vísu) er talað um hálfsvið-
inn hugstein konu, og hlýtur hér
að vera átt við hjartað. í Málshátta-
kvæði frá því um 1200 er talað um
hugarkorn hart = „hart hjarta",
þ.e. mikið hugrekki. Keimlíkt er,
þegar í Helgakviðu Hundings-
bana inni fyrri (53. vísu) er sagt, að
Helgi hafi haft hart móðakarn, en
akarn var „ávöxtur eikar“ og
móðr merkti „hugur“. Móðakarn
er því „hjarta“.
Hjarta er algengt sem fyrri liður
samsettra orða og vísar þá oft til
sálarlífsins. Þannig merkir hjarta-
góður „góðviljaður". Orðið er
fornt, kemur fyrir í Biskupasögum
(II, 178). Miklu erfiðara viðfangs er
orðið hjartveikur. Dæmi Orðabók-
ar Háskólans benda yfirleitt til
þess, að orðið merki „taugaveikl-
aður“, og þeirri merkingu er ég
vanur úr bernsku. Elzta dæmi OH
er úr bréfi frá Konráði Gíslasyni.
Þar segir hann, að Brynjólfur Pét-
ursson sé hjartveikur. Af sam-
bandi verður ekki ráðin merking
orðsins, en af ástæðum, sem ég til-
greini ekki hér, þykir mér trúlegt,
að Konráð eigi við, að Brynjólfur
hafi verk fyrir hjarta. Þess má
einnig geta, að Konráð þýðir orðið
Hjertesygdom með „veikindi í
hjarta, hjartveiki1' í orðabók sinni
(1851). Enginn vafi er á, að hjart-
veikur hefir bæði merkt „tauga-
veiklaður" og „hjartabilaður"
enda tilgreinir Blöndal báðar
merkingarnar. Orðið vísar þannig
bæði til andlegs og líkamlegs
kvilla.
I orðtökum táknar orðið hjarta
oft sálarlífið eða einhvern hluta
þess. Nefna mætti orðtökin hjarta
einhvers drepur stall „einhverjum
fellst hugur," hafa hjartað á réttum
stað og vera með hjartað í buxun-
um. Tvö síðustu orðtökin eru lík-
lega fengin úr dönsku, en eru þýzk
að uppruna. Um þau er fjallað í ís-
lenzku orðatakasafni I, 247-244.
Enn fremur hefi ég ritað grein um
hjartað og hugrekkið í íslenzka
tungu, 6. árgang, bls. 38-70.
En víkjum nú að Biblíuorðtaki,
sem ég er vanur frá barnæsku, en
ég heyri nú sjaldan. Það er að
rannsaka hjörtun og nýrun
„grannskoða sálarlífið". Þetta orð-
tak kemur nokkrum sinnum fyrir
í Biblíunni. Venjulega er vitnað í
Davíðssálma 7,10: Lát endiá verða
illsku óguðlegra, en styrk hina
réttlátu, þú, sem rannsakar hjört-
un og nýrun, réttláti Guð. Sama
eða svipað orðtak er í Jeremía
11,20;17,10;20,12, og enn fremur í
Opinberun Jóhannesar 2,23. Þessi
staður úr Opinberun Jóhannesar
er með nokkuð öðrum hætti í
Nýja testamenti Odds Gottskálks-
sonar (1540). Þar segir: og hennar
börn mun eg dauða deyða, og all-
ar samkundur skulu viðurkenna,
að eg em nýrnanna og hjartanna
(svo!) rannsakari. (Stafs. sam-
ræmd.)
Að rannsaka hjörtun og nýrun á
sér eðlilegar samsvaranir í öðrum
málum, sbr. dönsku ransage ens
hjerte og nyrer, sænsku rannska
hjártan och njurar og þýzku die
Herzen und Nieren prufen (je-
mand auf Herz und Nieren prúf-
en). Af þessu orðtaki sést, að sálar-
lífið hefir einnig verið sett í sam-
band við nýrun. Samkvæmt
þýzkri heimild, sem ég m.a. styðst
við, táknaði nýra oft eins og hjarta
sálarlíf mannsins, aðsetur lífs-
kraftsins („bezeichnet „Niere" oft
aucht wie „Herz".. . allgemein
das Innere des Menschen, den Sitz
der Lebenskraft"). Ekki þekki ég
þetta úr íslenzku nema í fyrr
greindu orðtaki, en benda má á,
að enska kidney merkir m.a. „eðli,
eðlislægur eiginleiki eða hneigð;
skapgerð".
36 HELGARPÖSTURINN