Helgarpósturinn - 26.11.1987, Blaðsíða 25

mynstur“ þurfí ad leysa það skipu-
lag af hólmi?
Eins og þróunin hefur verið úti á
landi á síðastliðnum 5 árum hefur
fækkað þar stöðugt miðað við heild-
arfólksfjölda landsins. I spá Byggða-
stofnunar kemur fram að þrátt fyrir
það að landsmönnum muni fara all-
mikið fjölgandi fram til ársins 2000,
þá muni samt fækka um nokkur
þúsund á landsbyggðinni á meðan
35 þúsunda fjölgun verði í suðvest-
urhorninu. Og við vitum að víða úti
á landsbyggðinni er komið að mörk-
um þess að hægt sé að halda uppi
nauðsynlegri þjónustu. Frumskil-
yrði fyrir aukinni þjónustu eru ein-
faldlega ekki fyrir hendi víða um
land vegna fólksfækkunar. Og það
lítur mjög illa út með að halda í fólk-
ið og nauðsynlegustu þjónustu í af-
skekktum byggðarlögum. Það eru
t.d. sjávarplássin á Vestfjörðum og á
norðausturhorninu sem þarna
standa illa að vígi, einkum vegna
þess hve þau eru illa staðsett — úti
á annesjum. Það er þessi gamla út-
nesjamennska sem ég álít að valdi
ofdreifingu í byggðamálum og ég
kalla hana miðflótta-mynstur.
I tillögum þínum gerirðu ráð fyrir
því að Vestfirðir verði eins konar
fólkvangur langt utan alfaraleiðar?
Já, ég hef orðið var við að fólk
hafi orðið mér reitt fyrir að koma
með svona hugmyndir. En ég held
að heimamenn verði raunverulega
að gera það upp við sig hvað skuli
taka til bragðs vegna stöðugrar fólks-
fækkunar. Ég held að ríkisvaldið
verði að bjóða einhverja valkosti.
Segjum t.d. sem svo að ríkið hyggist
leggja út í stórvirkar hafnarendur-
bætur á stað þar sem fólki fer fækk-
andi og það hefur ekki lengur það
mikla trú á framtíð staðarins að það
vilji sjálft leggja út í fjárfestingu í
íbúðarhúsnæði. í slíkum tilvikum
finnst mér að ríkið ætti að hugsa sig
um tvisvar og gaumgæfa framtíðar-
möguleika hins tiltekna staðar. Þá
held ég að væri raunhæft að ríkið
semdi við viðkomandi sveitarstjórn-
ir og athugaði í samvinnu við þær
hvort ekki myndi reynast hag-
kvæmara fyrir alla aðila að taka mið
af þróuninni. Ég álít að ríkið ætti þá
að hjálpa fólki til við að draga sam-
an seglin og ,,pakka í vörn" á væn-
legri stöðum. Vænlegri staði kalla
ég þá sem eru miðsvæðis í héruð-
um, t.d. við helstu vegamót héraða.
Dæmi um slíka staði sem fylgja mið-
sóknar-mynstrinu, eru t.a.m. Selfoss
og Egilsstaðir. í stað þess að fjárfesta
upp á von og óvon í heilsugæslustöð
eða hafnarmannvirki í einhverju
annesjaþorpinu ætti ríkið eins að
vera í stakk búið til að kaupa eignir
eða veð í slíkum stöðum. 200
manna þorp telur kannski 50 íbúð-
arhús og ríkið gæti t.d. borgað hverj-
um íbúðareiganda eina milljón upp
í húsnæðið og reynt síðan að fá átt-
hagafélög eða verkalýðsfélög til
þess að kaupa íbúðirnar á móti sér.
Þorpin gætu þannig orðið að sumar-
húsabyggð líkt og Ölfusborgir. Mér
dettur þetta í hug sem möguleiki.
Það hefur lengi verið reynt að
hamla á móti fólksflótta frá Vest-
fjörðum og norðausturhorninu, en
lítill sem enginn árangur orðið. Það
þýðir ekki að halda áfram að lemja
hausnum við steininn. Þá er betra
að taka þessa ákvörðun fyrr en
seinna og forða því að fólk flytji burt
alfarið eftir áratuga uppbyggingar-
starf.
SPRENGISANDSLEIÐ
Meginatriði í tillögum þínum er
vegur yfir hálendið um Sprengi-
sand. Þú minnist jafnvel á hugsan-
lega staðsetningu nýrrar borgar
undir glerkúpli uppi á örœfum.
Ég byrjaði að skrifa um lands-
skipulag fyrir á að giska tíu árum og
þá var ég að leitast við að líta eins og
100 ár fram í tímann. Við vitum að
það eru ekki nema hundrað ár síðan
Reykjavík var svipað stór og aðrir
verslunarstaðir í kringum landið.
Síðan þá hefur það gerst að allri
verslun og samgöngum hefur verið
beint til Reykjavíkur. Þar sem vegir
voru lagðir þar styrktist byggðin.
Reykjavík dafnaði mjög á því að allir
flutningar til landsins voru með
skipum. Það voru í raun aðeins
hafnarbæir sem gátu vaxið á þessu
þróunarskeiði í sögu landsins.
Það er í raun örskammt síðan vega-
samgöngur urðu greiðar, við áttum
okkur oft ekki á því. Vegatenging
fyrir Hvalfjörð kom t.d. 1931, en fyrr
var engin samgönguleið um land-
veg vestur. Og hringvegstenging
kemur ekki fyrr en upp úr 1970.
Fyrir þann tíma var ekkert sam-
band milli Austurlands og Suður-
lands. Með tilkomu þessara vega
fóru bæir í innsveitum að vaxa; Sel-
foss, Egilsstaðir, o.fl. Ef þessu heldur
áfram, að umferð á landi og í lofti
taki í æ ríkara mæli við af skipaum-
ferð, þá er t.d. mjög líklegt að fleiri
alþjóðaflugvellir bætist við á lslandi
innan tíðar, á Akureyri t.a.m. Þar
með væri strax komin fram sam-
dráttartilhneiging á suðvesturhorn-
inu. Og ef vegur kæmi yfir hálendið
myndu viðhorfin breytast mjög mik-
ið. Hringvegurinn eins og hann er í
dag gegnir einfaldlega ekki hlut-
verki sínu sem meginlífæð landsins.
Hálendisvegur yrði aftur á móti
bein lífæð á milli Suðurlands og
Norðurlands. Sem dæmi get ég
nefnt að fyrir nokkru vakti staðsetn-
ing límtrésverksmiðju á Flúðum í
uppsveitum Arnessýslu nokkurn
úlfaþyt vegna þess að eins og nú
háttar er verksmiðjan í útjaðri
markaðssvæðisins. Með hálendis-
vegi um Sprengisand myndi þetta
markaðssvæði hins vegar stækka
verulega og staðsetning sem áður
var í útjaðri yrði skyndilega í alfara-
leið á milli tveggja stærstu markaðs-
svæða landsins. Menn loka gjarna
augum fyrir svona hlutum. Núver-
andi vegalengd frá Búrfellsvirkjun
til Akureyrar er t.d. um 600 km, en
um hálendisveg yrði vegalengdin
ekki nema um 240 km. Vegagerð
ríkisins gerir hins vegar núverandi
ástand að forsendu. Þegar vega-
gerðarmenn eru spurðir út í hugs-
anlegan möguleika á tengingu Suð-
ur- og Norðurlands um hálendið er
viðkvæðið: „Já, en milli uppsveita
Suður- og Norðurlands er bara eng-
in umferð!" Auðvitaö er engin um-
ferð þar sem enginn vegur er! Þetta
er dæmigert fyrir þá þröngsýni sem
virðist algeng hér þegar lagt er í
vegaframkvæmdir. Þegar það er
staðhæft að engin viðskiptatengsl
séu á milli t.d. Selfoss og Akureyrar,
þá verðum við að gæta að því að
það er einfaldlega afleiðing af því að
veginn vantar þarna á milli. Það er
t.d. mjög líklegt að ferðamanna-
straumur aukist mjög á þessum
stöðum með opnun Sprengisands-
leiðar. Þegar við breytum þannig
frumforsendum, þá verður ósjálfrátt
breyting. Þá fer byggðin að þróast
þannig að það verður hagkvæmt
fyrir fyrirtæki að vera staðsett nærri
miðju landsins. Þannig gæti mark-
aðssvæðið verið jafnt á norðaustur-
horninu sem á Suður- eða Vestur-
landi.
H É R AÐSMIÐSTÖÐVAR
Þú nefnir staði eins og Varmahlíð
í Skagafirði, Skútustaði við Mývatn
og Flúðir í Hrunamannahreppi sem
ákjósanlega byggðakjarna. Jafnvel
virkjunarsvœði Búrfells og Jökulsár
virðast þar inni í dœminu?
Já, á þessum stöðum komum við
einfaldlega inn á „náttúruleg" vega-
mót. Héraðsmiðstöðvar munu
væntanlega myndast sjálfkrafa á
slíkum stöðum sem eru nokkurn
veginn miðsvæðis og þar sem leiðir
skerast. En áður er nauðsynlegt að
koma á jafnvægi í byggðum lands-
ins. Eins og nú horfir stefnir allt í
slagsíðu á suðvesturhorninu. Ég er
hræddur um að við séum komin á
æði krítískt stig á vogarskálum
byggðanna. Ég held að það þurfi að
gerast á tiltölulega skömmum tíma
að byggðaröskunin verði stöðvuð.
Annars fæ ég ekki séð að unnt verði
að halda uppi frumþjónustugrein-
um eins og t.d. bara á matvöruversl-
un. Þannig að ég held að nú verði að
leggja til úrslitaorrustu um þetta
mál og það fyrr en síðar. Sú aðferð
sem stjórnvöld hafa hingað til beitt
við að byggja upp á afskekktum
stöðum hefur verið fullreynd og
löngu sýnt að hún ber ekki þann
árangur sem til þarf. Ég held að það
rétta í málinu sé að breyta um frum-
forsendur: Að gera landshlutum
kleift að snúa bökum saman og hafa
samvinnu um markaðssvæði, en
slíkt er útilokað eins og háttar til í
dag. Það er eins og fólk sé statt á sitt-
hvorri eyjunni. Sprengisandsleið
myndi hins vegar færa landshlutana
saman svo hundruðum kílómetra
skipti. Þetta er ein aðgerð sem kost-
ar (þ.e. vegur með bundnu slitlagi
niður í Bárðardal) einar 540 milljón-
ir, en það er u.þ.b. sama upphæð og
Ólafsfjarðargöngin munu kosta, svo
dæmi sé tekið. Eins og mál standa
nú vantar í raun ekki mikið upp á að
tengja saman Suður- og Norðurland
með góðum vegi. Landsvirkjun er
búin að leggja 117 km langan veg frá
Búrfelli og upp á miðjan Sprengi-
sand. Frá þeim stað, Háumýrum,
eru aðeins 80 km niður í Eyjafjarð-
ardal og 115 km niður í Bárðardal.
Síðan myndu koma geirar frá há-
lendinu, t.d. til Varmahlíðar í Skaga-
firði og til Mývatns. Einnig gæti
þarna komið Austfjarðaleið frá Háu-
mýrum til Jökulsárvirkjana og það-
an til Egilsstaða. Þessir staðir yrðu
„eðlilegar" héraðsmiðstöðvar fram-
tíðarinnar. Þetta er töluvert breytt
viðhorf frá því sem nú er, þegar sjáv-
arplássin gegna hlutverki héraðs-
miðstöðva. Það er mikilvægt að
slíkar héraðsmiðstöðvar verði raun-
verulegur aflgjafi héraðsins og til að
svo megi verða þá verða þær að vera
staðsettar sem næst miðju héraðs-
ins, vera miðlægar. Þannig er ég
ekki aðeins að tala um miðlægni
varðandi landið allt, heldur einnig
um miðlægni í hverju héraði fyrir
sig.
TÍMANNA TÁKN
Á hnjánum
Sjónvarpið drepur bíóin.
Aukið sjónvarpsframboð eyk-
ur ekki kvikmyndavalið heldur
minnkar það.
Þróun aðsóknar í kvikmynda-
húsum fylgir nákvæmlega þró-
un sjónvarpsins. Aðsóknin fór að
minnka upp úr 1965 (stofnun ís-
lenska sjónvarpsins) en eykst
aftur (einstakt í allri Evrópu) frá
1974, þegar lokað var fyrir
ameríska sjónvarpið. Aðsóknin
hefur síðan minnkað stöðugt frá
1980, vegna myndbandanna og
síöar Stöðvar 2.
Af þeim 36 kvikmyndahúsum
sem til voru út á landi fyrir 15 ár-
um eru bara fjögur eftir sem
sýna reglulega allt árið um kring;
Á ísafirði, Akureyri, Keflavík og
Akranesi, en kvikmyndahúsið
þa_r stendur höllum fæti.
í Reykjavík hafa 2 ný bíóhús
verið byggð hin síðustu ár.
Regnboginn og Bíóhöllin, og
salafjöldi hefur aukist. En sæta-
fjöldi hefur minnkað mikið þar
sem á sama tíma hafa horfið
Hafnarbíó, Gamla bíó, Tónabíó,
Nýja bíó, Kópavogsbíó og kvik-
myndahúsin tvö í Hafnarfirði.
Fleiri salir, meira val? Einmitt
öfugt. Kvikmyndir þvælast milli
sala en kvikmyndahúsin úti á
landi bjarga ekki lengur kvik-
myndum sem ganga illa. Kvik-
myndahúsin taka minni áhættu,
þau sýna sífellt færri myndir.
Miðaverð hefur hækkað miklu
meira en vísitalan. Kvikmynda-
húsaeigendur verða að sýna
myndirnar áður en þær koma á
myndbandamarkaðinn. Þeir
borga hærra verð fyrir þessar
splunkunýju myndir á meðan
aðsóknin minnkar.
„Á hnjánum fyrir framan við-
skiptavininn" virðist vera slag-
orð Stöðvar 2 og ríkissjónvarps-
ins. Éngil-saxneskar myndir,
fleiri engil-saxneskar myndir,
bara engil-saxneskar myndir!
Svo ekki sé minnst á mynd-
bandamarkaðinn. Dag einn
spurði ég á einum af þessum
haugum; Hafið þið sænskar
myndir? Og svarið var: Gera Sví-
ar myndir?
„Útlenskar" myndir (þ.e.a.s.
aðrar en amerískar) hverfa af
hvíta tjaldinu.
1976 1985
Bandariskar, breskar 191 208
Franskar, ítalskar 34 7
Danskar, saenskar 15 3
Vörumst það samt að ásaka
kvikmyndahúsaeigendur, úrval-
ið endurspeglar bara úrkynjaðan
smekk sjónvarpsáhorfenda.
Þegar Frakkar héldu kvik-
myndaviku fyrir nokkrum árum
tóku þeir Háskólabíó á leigu.
Núna láta þeir sér nægja lítinn
sal í Regnboganum. Svíar
treystu sér til að leigja Austur-
bæjarbíó í heila viku. Hvar eru
þeir nú?
Kvikmyndaklúbbur fram-
haldsskólanema, Fjalakötturinn,
sem sýndi nokkrum sinnum í
viku í Laugarásbíói, er í dag horf-
inn eins og húsið.
En hvað um íslenskar kvik-
myndir? Það er hægt að afgreiða
það í einni setningu: íslenskar
myndir fengu 23.000 áhorfendur
1985 og 37.000 árið 1986, það er
að segja færri en ein meðal
Rambó-mynd.
Gérard Lemarquis
HELGARPÓSTURINN 25