Morgunblaðið - 30.11.1979, Blaðsíða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 1979
UPPLAUSN OG
ENDURREISN
þótt Eysteinn virðist ófríður við
fyrstu sýn, þá gleymist það þegar
við kynningu vegna yfirburða
gáfna og starfsorku. Eysteinn var
sívinnandi þá eins og hann er enn.
Ég hef aldrei þekkt eins sívakandi
starfsmann og Eystein, né heldur
eins heiðarlegan í starfi sínu og
lítið ágengan fyrir sjálfan sig.
Þeir Hermann og Eysteinn voru
þá, eins og að líkum lætur, aðal-
mennirnir í flokkssamtökum
Framsóknarflokksins í Reykjavík.
Hermann var þá í bæjarstjórn
sem fulltrúi Framsóknarflokksins.
Nýr og traustur
Tímaritstjóri
Þegar Jónas Þorbergsson varð
útvarpsstjóri 1930, var Gísli Guð-
mundsson ráðinn ritstjóri Tímans.
Gísli er Norður-Þingeyingur, ætt-
aður úr Þistilfirði. Hann hætti við
norrænunám í Háskólanum, þegar
hann gerðist ritstjóri. Útlit Gísla
var alleinkennilegt. Hár maður
vexti, en krangalegur, útlimalang-
ur, siginaxla með innfallið brjóst,
gekk ávallt mjög lotinn, virtuSt
margir hlykkir myndast við hvert
spor. Hann var mjög langleitur,
virtust allir drættir í andliti hans
vera teygðir. Augu stór, falleg og
gáfuleg. Þótt Gísli væri ófríður
maður, upp á að sjá og eftir að
líta, þá gleymdist það fljótt við
kynningu. Gísli er prýðilega gef-
inn, athugull og glöggur, ágætlega
ritfær, tillögugóður og ráðslyngur.
Hann vann sér því skjótt traust og
virðingu þeirra, er með honum
störfuðu.
Það var talsvert fjör í flokks-
samtökum Framsóknarmanna í
Reykjavík. Ég mætti þar alloft á
fundum og tók nokkurn þátt í því
starfi. Allmargir áhugasamir ung-
ir menn beittu sér þar, þótt mest
kvæði að þeim þremur, er ég nú
hefi nefnt...
Tryggvi veikist
Ég starfaði í sömu nefndum,
landbúnaðarnefnd og fjárhags-
nefnd, og á sumarþinginu áður.
Sömu menn voru þar að mestu. Þó
minnist ég þess, að Magnús Jóns-
son dósent var í fjárhagsnefnd í
stað Magnúsar Guðmundssonar.
Kynntist ég Magnúsi talsvert;
fjölfróður og skemmtilegur í við-
ræðum, en alvörulaus glanni virt-
ist hann vera. Á þessu þingi voru
afgreidd lög um lax- og silungs-
veiði, mrkill lagabálkur og mörg
nýmæli. Ég var framsögumaður
landbúnaðarnefndar í þessu máli.
Urðu harðar deilur um mörg
atriði. Voru sterk öfl, sem vildu
tefja og eyða málinu. Það var þó
drifið í gegn og reynslan hefur
Ieitt í ljós, að þetta er einhver
merkasta löggjöf, á sínu sviði, sem
sett hefur verið.
Þegar leið á þingið var greini-
legt, að stjórnarandstöðuflokkarn-
ir voru þess albúnir að stöðva
framgang þeirra mála, sem hvert
Alþingi verður að afgreiða, svo
sem fjárlög og tekjuöflunarfrum-
vörp. Þeir voru staðráðnir í að
hrekja Jónas Jónsson úr stjórn-
inni og sennilega Tryggva einnig.
Komið var fram í maí og engin
lausn sjáanleg. Tryggvi virtist
ekkert reyna að losna úr þessari
bóndabeygju. Ásgeir og Jón í
Stóradal mölluðu við íhaldið. Við,
hinir yngri og róttækari menn
flokksins, vorum algjörlega að
missa þolinmæðina, reyndum að
ná sambandi og samvinnu við
Alþýðuflokkinn, en kröfur þeirra í
kjördæmamálinu voru slíkar, að
enginn grundvöllur var fyrir sam-
komulagi. Þegar kom fram í maí
veiktist Tryggvi og lagðist í rúmið
og mun hið pólitiska öngþveiti
innan flokksins hafa aukið á
veikindi hans.
Tryggvi biðst lausnar
Á fundum í báðum deildum 27.
maí 1932 lásu forsetar upp til-
kynningu frá forsætisráðherra.
Aðalefni hennar var á þá leið, að
þar sem stjórnarandstöðuflokk-
arnir hefðu samtök um að hindra
framgang nauðsynlegra þingmála,
og ráðuneytið væri vanmegnugt að
ná samkomulagi um lausn þessara
mála, en hann teldi litlar líkur til
þess að þingrof og nýjar kosningar
breyttu nokkru í þessu efni, þá
kysi hann þá leið að segja af sér
fyrir hönd ráðuneytisins, þar sem
hann teldi nokkrar líkur til þess,
að annar Framsóknarflokksmaður
gæti myndað ráðuneyti, sem fært
væri um að ná samkomulagi um
hin mestu nauðsynjamál.
Næturheimsókn
séra Sveinbjarnar
Nokkru fyrr en þetta gerðist,
var það nótt eina, að ég var vakinn
af værum svefni kl. 2. Það var séra
Sveinbjörn Högnason, sem þar var
á ferð. Hann var dálítið við skál,
en þó hóflega. Sveinbjörn hóf máls
á öngþveiti því, sem væri í þing-
inu, var hann þá kominn að þeirri
niðurstöðu, að það yrði að skipta
um stjórn og mynda samsteypu-
stjórn með Sjálfstæðisflokknum.
Taldi hann, að ekki væri annarra
kosta völ, en Ásgeir Ásgeirsson
myndaði það ráðuneyti. Aðalnýj-
ung séra Sveinbjarnar var að fá
séra Þorstein Briem, prófast á
Akranesi, til þess að verða ráð-
herra í því ráðuneyti. Það var ekki
sofið meira þá nótt, en bollalagt
um þetta fram og aftur. Svein-
björn leit á séra Þorstein Briem
sem hálfgerðan dýrling þá, taldi
að hann myndi leysa öll okkar
vandræði og verða sterkasta afl
innan flokksins til þess að halda
honum saman og hindra að flokk-
urinn klofnaði, sem þá virtist
yfirvofandi. Ég tók þessu mjög
fálega í fyrstu og svo var um
marga fleiri, sem vinstra megin
stóðu, en forystuleysið hjá ríkis-
stjórninni og tíminn vann með
þeim, sem beittu sér fyrir þessu,
þvi að eitthvað þurfti að gera.
Ríkisstjórnin var ekki starfhæf
vegna innbyrðis sundurlyndis og
úrræðaleysis.
Ráðuneyti
Asgeirs myndað
Loks var það svo 4. júní, að hið
nýja ráðuneyti var kynnt fyrir
þinginu, ráðuneyti Ásgeirs Ás-
geirssonar. Þorsteinn Briem lét
tilleiðast að taka þátt í því, eftir
mikla eftirgangsmuni, en ef til vill
hefur honum ekki verið svo leitt,
sem hann lét. Þá lagði Sjálfstæð-
isflokkurinn Magnús Guðmunds-
son til í ráðuneytið. Margir Fram-
sóknarmenn tóku því með fullum
fjandskap. Magnús hafði oft áður
setið í ríkisstjórn og var óvægilega
gagnrýndur af Framsóknar-
flokknum. Svo bættist það við, að
um leið og Jónas Jónsson lét af
störfum sem dómsmálaráðherra,
fyrirskipaði hann sakamálarann-
sókn á hendur Magnúsi Guð-
mundssyni út af afskiptum hans
af einhverju þrotabúsmáli. Hinn
nýi dómsmálaráðherra var því
undir sakamálarannsókn, þegar
hann tók við embætti; óneitanlega
óvenjulegt og ekki líklegt til þess
að gagnlegt samstarf tækist milli
flokkanna.
Vantraust
borið fram
Alþýðuflokkurinn bar þegar á
fyrsta degi fram vantraust á
ríkisstjórnina. Var sú tillaga að
sjálfsögðu felld, en þó með ýmsum
fyrirvörum frá sumum Framsókn-
arflokksmönnum. Ég lýsti því t.d.
yfir við atkvæðagreiðsluna, að ég
mundi aldrei veita Magnúsi Guð-
mundssyni stuðning eða hlutleysi.
Þar með lauk þessu róstusama
og sögulega þingi. Því var síitið 6.
júní og hafði þá staðið í 113 daga,
lengsta samfellt þing til þess tíma.
Engar ákvarðanir voru gerðar í
kjördæmamálinu, en vitað var, að
Ásgeir og hans lið hafði lofað
Sjálfstæðisflokknum einhverju,
sem þeir gætu sætt sig við.
Ásgeirsklíkan vingast
æ meira við íhaldið
Alþingi hóf störf sín 15. febrúar
1933, eða á hinum lögskipaða
tíma. Varðskip tók mig á Sauð-
árkróki og flutti til Reykjavíkur.
Með skipinu voru nokkrir þing-
menn fleiri, af Norður- og Austur-
landi.
Ekki hafði orðið breyting til
batnaðar á samkomulagi innan
Framsóknarflokksins. Þess varð
fljótt vart, þegar setzt var að
störfum. Ráðherrar flokksins, þeir
Ásgeir Ásgeirsson og séra Þorst-
einn Briem, höfðu einangrazt enn
meir en áður frá meginhluta
þingflokksins. Það var hvort
tveggja, að þeir áttu erfiða að-
stöðu, þar sem þeir urðu að
sjálfsögðu að taka tillit til Magn-
úsar Guðmundssonar, sem var í
stjórn með þeim, en þar við
bættist svo það, að þeir Ásgeir og
Þorsteinn reyndu ávallt fyrst að
ná samkomulagi við Sjálfstæðis-
flokkinn og tryggja sig þeim
megin, en ætluðust svo til að við
neyddumst til að vera með. Þetta
var tekið mjög illa upp af okkur
mörgum. Jónas blés að sjálfsögðu
af óánægju okkar, svo sem mest
mátti verða. Nokkrir þingmenn úr
Framsóknarflokknum fylgdu Ás-
geiri í þessum dansi. Þar ber fyrst
að telja Jón í Stóradal og Hannes
Jónsson á Hvammstanga, þá var
og Halldór Stefánsson þeim all-
fylgispakur. Tryggvi virtist einnig
vera þeirra megin, þótt hann færi
varlega.
Séra Þorsteinn ekki
sameiningartákn
Það kom í ljós, að Þorsteinn
Briem myndi ekki verða það sam-
einingartákn og afl til þess að
sætta ólík sjónarmið, sem séra
Sveinbjörn og aðrir ákveðnustu
fylgjendur hans vonuðust eftir,
þegar hann var studdur til ráð-
herradóms. Séra Þorsteinn fylgdi
algjörlega Ásgeirsklíkunni, var í
öllum málum íhaldssamur mjög
og leitaði eftir hylli og stuðningi
Sjálfstæðisflokksins. Það varð því
margt til sundurlyndis og kom æ
betur í ljós, að flokkurinn hlaut að
klofna áður en langt liði. Óeining-
in stafaði að vísu ekki eingöngu af
málefnalegum ágreiningi, heldur
átti persónuleg óvild vissra manna
sinn mikla þátt í sundrunginni, en
hvort tveggja var að sjálfsögðu
hættulegt framtíð flokksins...
Laust skipulag
Framsóknarflokksins
Skipulag Framsóknarflokksins
var ekki orðið eins fast mótað á
þessum árum og síðar varð.
Tryggvi var talinn formaður
flokksins á stjórnarárum þeirra
Jónasar og hans, án þess að
formlegar kosningar færu fram til
ákveðins tíma. Síðar var Þing-
vallafundinum árið 1919 gefið
nafn sem fyrsta flokksþingi Fram-
sóknarmanna. En það var fundur
áhugamanna víðs vegar að, en
kjörnir fulltrúar mættu þar engir.
En með Þingvallafundinum má
telja að Framsóknarflokkurinn
yrði að landsmálaflokki, þótt hann
sé talinn stofnaður 1917, þegar
þingflokkurinn var myndaður
undir því nafni. Frá 1919 líða 12 ár
þangað til næsta flokksþing er
haldið, en það var í marzmánuði
1931. Þar komu ekki kjörnir full-
trúar, heldur var þetta almennur
áhugamannafundur eins og Þing-
vallafundurinn. Þetta flokksþing
lagði þó drög að innra skipulagi
flokksins, sem var þá aðallega í
því fólgið, að kosið var fram-
kvæmdaráð Framsóknarflokksins,
sem nokkrir menn áttu sæti í.
Sigurður Kristinsson varð for-
maður þess, en hvorki Jónas eða
Tryggvi áttu þar sæti. Þetta var sá
vísir, er til var að stjórn flokksins,
en Tryggvi var þó enn talinn
formaður hans.
Forseti íslands, herra Sveinn
Björnsson og Steingrímur
Steinþórsson, forsætisráðherra
takast i hendur.
— Ljósm.: ÓI.K.M.
Söguríkt og átaka-
mikið flokksþing
í þingbyrjun 1933 komu undir-
eins fram sterkar kröfur frá okkur
mörgum um að flokksþing yrði
kvatt saman hið bráðasta til þess
að marka stefnu flokksins.
Tryggvi beitti sér gegn þessu eins
fast og hann gat, leyndi sér ekki,
að hann langaði ekki til þess að
mæta flokksþingi þá. Fram-
kvæmdaráðið tók af skarið. Ákvað
það að kveðja flokksþing saman 5.
apríl í Reykjavík, þótt lið þeirra
Asgeirs og Tryggva beitti sér gegn
því. Á flokksþinginu 1931 höfðu
verið gerðar lauslegar reglur um
kjör fulltrúa á flokksþing. Var
þeim reglum fylgt nú, og fulltrúar
kjörnir samkvæmt þeim. Þetta
var því fyrsta flokksþingið, þar
sem mættir voru kjörnir fulltrúar
samkvæmt ákveðnum reglum.
Flokksþing þetta vakti mikla
eftirtekt, einkum vegna þeirra
átaka, sem áttu sér stað innan
flokksins og sem þá raunverulega
snerust um það, hvort leita skyldi
áfram samstarfs við Sjálfstæðis-
flokkinn eða snúa sér til Alþýðu-
flokksins.
Vinstri og hægri
Það var ekki svo auðvelt að vita
hvernig þingflokkur okkar raun-
verulega stóð gagnvart þessu. Þar
voru tveir harðsnúnir hópar þá,
þeir sem fylgdu Ásgeiri og
Tryggva — og svo við, hinir
vinstri sinnuðu, en um þriðjungur
þingmanna Framsóknarflokksins
hafði enga afstöðu tekið, vildu
umfram allt reyna að sætta ólík
sjónarmið. Það gat því, þegar
flokksþingið hófst, brugðið mjög
til beggja vona um afstöðu þing-
flokksins til aðal átakamálanna.
Jónas var ekki
aðgerðalaus
Flokksþingið varð fjölmennt,
enda var þá áhugi mikill um land
allt á þessum málum. Allir vissu,
að afdrifaríkar ákvarðanir yrðu
teknar á þinginu, sem gætu valdið
miklu um framtíð flokksins.
Kjörnir fulltrúar voru 230 og auk
þess margir flokksmenn aðrir
utan af landi. Þingið stóð í 7 daga,
varð hið sögulegasta og hafði
afdrifaríkar afleiðingar. Urðu
skjótt úfar með mönnum. Reynt
var frá báðum hliðum að hafa sem
mest áhrif á fulltrúa utan af landi.
Jónas var ekki iðjulaus þá dagana.
Skagfirðingar sendu 15 fulltrúa.
Það var harðsnúið lið, sem fylgdi
mér afdráttarlaust. Ég hafði fund
með þeim fyrsta kvöldið, sem.
flokksþingið var háð, og var bá
fullt samkomulag milli okkar. Ég
hafði því harðsnúna deild með
mér úr mínu kjördæmi.
Tryggvi kom
á fimmta degi
Af meiri háttar málum, sem
rædd voru á flokksþinginu, var í
raun og veru aðeins eitt, sem
samkomulag var um. Það var
kreppulánalöggjöfin. Frumvarpið
um Kreppulánasjóð var þá til
meðferðar á Alþingi. Náðist gott
samkomulag um afstöðu flokks-
þingsins til þess máls. Afstaða
Tryggva var afar einkennileg.
Hann kom ekki fyrr en á sjötta
fund flokksþingsins, þegar
kreppumálin voru til umræðu.
Hélt þá langa ræðu, snupraði
flokksþingið og gagnrýndi störf
þess. Taldi Tryggvi, að umfram
allt yrði að hafa samkomulag við
Sjálfstæðismenn, til þess að fleyta
kreppulánalöggjöfinni í höfn.
Þetta var nokkurs konar einvígis-
áskorun af hálfu Tryggva til meiri
hluta flokksþingsins.
Andúðin gýs upp
Virtist svo, sem Tryggvi vissi
alls ekki hvernig straumurinn lá.
Það leit svo út, að hann stefndi þá
beint að því að kljúfa flokkinn. Þó
mun það ekki hafa vakað fyrir
honum, heldur hefur hann vonað,
að orð sín orkuðu á fulltrúana
vegna fyrri vinsælda. En hann
athugaði ekki, að fulltrúarnir voru
móðgaðir, þeim fannst hann sýna
þeim lítilsvirðingu með því að
koma fyrst á fimmta degi flokks-
þingsins, og tala þá jafnhvatvís-
lega og hann gerði. Það var því
lítill rómur gerður að máli hans,
en ræðan vakti mikil andmæli, svo
að úr urðu hreinar eldhúsdags-
umræður.