Morgunblaðið - 08.05.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. MAÍ1986
Heimurimi að verða einn
fj ármagnsmarkaður
— sem byggir á samtengdu fjarskiptaneti
— sagði Brynjólfur Bjarnason á aðalfundi VSÍ
Hér fer á eftir erindi sem
Brynjólfur Bjarnason, forstjóri
Granda hf., flutti á aðalfundi
Vinnuveitendasambands Islands
hinn 29. apríl sl.
Með heiti þeirra erinda er hér
verða flutt, það er framleiðni og
lífskjör er farið fram á umfjöllun
um afar víðtækt efni. Það er því
ekki úr vegi í upphafi, að gefa sér
nokkrar forsendur og spytja nokk-
urra spuminga.
Til að framleiðni geti aukist þurfa
að vera til staðar nokkrir þættir:
Efnahagslegt umhverfí verður að
vera jákvætt atvinnulífi, auðlind
þarf að vera til staðar í hvaða formi
sem hún síðan er, möguleikar á
arðsemi og aðgangur að fjármagni.
Gott vinnuafl þarf að vera til staðar
og fram þurfa að fara rannsóknir
og þróun. En hver á framleiðni-
aukningin að vera? Sem mest? Eða
er ekki algengsti mæilkvarðinn að
bera sig saman við aðrar þjóðir?
Við vitum í dag, að framleiðniaukn-
ing hefur á síðustu áratugum verið
á hæsta stigi í Bandaríkjunum. Á
síðari árum hefur hins vegar mesta
aukning á framleiðni verið í Japan
og ekki þarf að fara mörgum orðum
um þá breytingu sem átt hefur sér
stað í Evrópu nú á allra síðustu
árum, einfaldlega vegna þess að
framleiðniaukning þar hefur verið
mun minni en í tveimur áður nefnd-
um löndum. Lífskjör hljóta líka að
mælast að hluta af þeirri fram-
leiðniaukningu og hvemig henni er
ráðstafað áfram í arðsarna atvinnu-
starfsemi og því efnahagslega og
félagslega umhverfí sem starfað er
í.
En hvað eru lífskjör? Hver er
mælikvarði á lífskjör? Það eru að
sjálfsögðu til margskonar alþjóða
mælikvarðar á lífskjör til að mynda
þjóðartekjur á mann í Bandaríkjun-
um, fjöldi bifreiða, fjöldi síma, fjöldi
sjónvarpstækja, fjöldi lækna á
hverja þúsund íbúa. En hljóta lífs-
kjör hverrar þjóðar ekki ávallt að
vera þau, sem þjóðin á möguleika
á og beint og óbeint velur sér. En
hvemig fer þá það mat fram? í
heimi með auknum samgöngum og
á upplýsingaöld bera einstaklingar
sig saman innbyrðis og við aðrar
þjóðir, fólk öðlast þekkingu á og
metur hvað séu bætt' lífskjör auk
heldur það mat sem það leggur til
gmndvallar vegna búsetu sinnar,
menningar og fleira.
Í þessu erindi verður aðallega
fjallað um sjávarútveg og reynt að
gera sér grein fyrir því umhverfí
sem atvinnugreinin starfar í bæði
efnahagslegu og félagslegu, svo og
þeim breytingum, sem atvinnu-
starfsemin er að fara í gegnum.
Líta verður svo á að enn sé sjávarút-
vegur það mikilvægur hluti lífskjara
þessarar þjóðar, að nokkuð megi
íjallaum.
Stjórnvöld hafa ráðið
heildarafkomu
Nokkur atriði koma í huga ef
farið er yfír þróun sjávarútvegs. í
þessari atvinnugrein hafa orðið
miklar framfarir. Hér á landi hefur
tekist með fjárfestingum og rann-
sóknum að byggja upp öflugan sjáv-
arútveg, sem stendur jafnfætis ef
ekki framar helstu samkeppnislönd-
um okkar, hvað viðvíkur fram-
leiðsluaðferðir og gæði afurða.
Miklar tækniframfarir hefur at-
vinnugreinin nýtt sér ,og reyndar
þróað sína eigin eins og sést af
útflutningi ýmissa sjávarútvegs-
tækja undanfarin ár. Hinu er ekki
að leyna að sjávarútvegur hefur í
áratugi verið bundinn í viðjar opin-
berra stjómvaldsaðgerða og svo rík-
ur þáttur í þjóðarframleiðslu er
þessi atvinnugrein, að stjórnvöld
hafa haft tilhneigingu til að ráða,
ekki aðeins efnahagslegu umhverfi
hennar, heldur einnig með beinum
og óbeinum hætti stjórnað heildar-
afkomu. Hér nægir að sjálfsögðu
að nefna skráningu gengis og íhlut-
un í ákvörðun fiskverðs.
Margar af aðgerðum stjórnvalda
eiga sér skýringar og þá oft á tíðum
þegar í þessari sveiflukenndu at-
vinnugrein eru erfiðleikatímar. Það
er því einnig skiljanlegt, að þeir sem
í atvinnugreininni starfa, hafa haft
tilhneigingu til, að kalla eftir að-
gerðum stjórnvalda þegar á bjátar.
Áfdrifarík ákvörðun í þessa veru
var tekin um Verðlagsráð sjávarút-
vegsins, frá 1964 þegar við fisk-
verðsákvörðun skyldi taka tillit til
heildarafkomu greinarinnar. Ekki
fer á milli mála að þó nokkuð hefur
verið framkvæmt til að auka fram-
leiðni, en sú framleiðniaukning
jafnharðan af atvinnugreininni tek-
in, með áðumefndum stjómvalds-
ákvörðunum. Smám saman hefur
því framkvæði verið sljóvgað og
þeir sem í fyrirsvari hafa verið fyrir
atvinnurekstrinum af eðlilegum
ástæðum sviptir hluta ákvörðunar-
réttar síns.
Fullviss um, að úr þessum viðjum
komist atvinnugreinin og fmm-
kvæði og áræðni fái notið sín, mun
sjávarútvegur nú sem endranær
gegna því mikla hlutverki, sem
hann hefur verið í þjóðlífi okkar.
Ýmis teikn eru á lofti í þessa vem
og mun aukið frelsi til ákvörðunar,
auk ábyrgðar stuðla að því. Má þar
nefna aukinn ákvörðunarrétt yfir
þeim gjaldeyri sem aflast fyrir sölu
afurða og ákvörðun fiskverðs, svo
tvö megin atriði séu tiltekin. Aðalat-
riðið hlýtur að vera, að koma á
jafnvægi í okkar búskap og skapa
það efnahagslega umhverfi, sem öll
atvinnustarfsemi getur dafnað í.
Úr mannfrekum iðnaði
í vélvæddan
En það er önnur þróun, sem á
sér stað hér á landi og kemur mikið
við sögu í sjávarútvegi. Okkar þjóð-
félag er að fara í gegnum sömu
breytingar á uppbyggingu og aðrar
þjóðir í hinum vestræna heimi, þó
með nokkurri tímatöf sé. Ástæða
þessarar tímatafar er meðal annars
ýmsar efnahagslegar ákvarðanir
stjómvalda, sem hafa komið í veg
fyrir, að eðlileg breyting verði á
efnahagslífi okkar þjóðar. Ákvarð-
anir um að viðhalda atvinnustarf-
semi svonefnd dulið atvinnuleysi,
svo og ákvarðanir um fjárfestingar
hafa oft verið teknar út frá
skammtímasjónarmiðum án þess að
eygja hvaða afleiðingar slíkar
ákvarðanir geta haft á nauðsynleg-
ar breytingar á uppbyggingu efna-
hagslífsins. Nægir í þessum efnum
að nefna landbúnað og virkjanir,
þó föng séu víðar. Umræða um
þessa efnahagsstjóm er einmitt nú
að taka á sig mynd, meðal annars
í kjölfar nýgerðra kjarasamninga.
Sú breyting á uppbyggingu sem
nágrannaþjóðir okkar hafa verið að
fara í gegnum, má meðal annars
rekja til þeirra framfara og hag-
sældar er orðið hefur, allt frá stríðs-
lokum. Aukin velmegun, aukin
menntun hefur mótað okkar þjóð-
félag. Það gerist æ algengara, að
fólk gangi menntaveginn og reynd-
ar hafa í árabil foreldrar hvatt sín
böm til langskólanáms. Allt skóla-
kerfið og aðstæður allar hafa mið-
ast við að gera sem flestum kleift
að ganga menntaveginn, enda hlýt-
„Þegar horft er til
næstu ára er óhugsandi
annað en létt verði af
höftum í gjaldeyrisvið-
skiptum og rýmri heim-
ildir veittar til fjár-
magnsf lutninga — bæði
til öflunar framtaksfjár
í útlöndum fyrir íslensk
fyrirtæki og til kaupa á
erlendum eignum fyrir
íslenskar krónur“.
ur það að vera homsteinn allra
þjóða. Mennter jú máttur.
En við þessa þjóðfélagsbreytingu
hafa þær atvinnugreinar er byggja
á miklum mannafla, lent í nokkrum
vanda. Er í því sambandi hægt að
nefna fiskvinnslu og ýmis önnur
störf við iðnað, til að mynda fata-
framleiðslu. í samkeppni við aðrar
þjóðir og þá helst Ásíuþjóðir, þar
sem vinnuaflskostnaður hefur verið
hlutfallslega lægri, hafa lönd á
vesturhluta jarðar þurft að aðlaga
sig breyttum aðstæðum. Sumar
nágrannaþjóðir okkar hafa leyst sín
tímabundnu vandamál, meðan að-
lögun hefur farið fram, með því að
flytja inn vinnuafl og brúa þannig
bil breytingartímans. Margar þess-
ara þjóða búa nú við mikið atvinnu-
leysi. Okkar fámenna þjóð mun
ekki leysa sín vandamál, nema að
óverulegum hluta, með innfluttu
vinnuafli. Það er því ljóst, að eitt
mikilvægasta verkefni okkar er að
breyta slíkri atvinnustarfsemi úr
mannfrekum iðnaði (labour in-
tensive) yfir í vélvæddan iðnað
(eapital intensive) og tíminn er
naumur. Mun nú verða vikið nokkr-
um orðum að þessum atriðum.
Betri menntun —
atvinnuöryggi
Hvað viðvíkur sérstaklega
vinnslu sjávarafurða, er mikill
vinnuaflsskortur staðreynd, sem
horfast verður í augu við. Þessi
staðreynd er í dag eitt brýnasta
mál sem þessi atvinnugrein á við
að etja og getur reyndar staðið í
vegi fyrir eðlilegri þróun hennar. Á
margan hátt má betrumbæta að-
stæður þannig að eftirsótt verði að
vinna við fiskvinnslu. En það eitt
sér dugir ekki af áðumefndum
ástæðum. Hér er um að ræða tak-
markaðan framleiðsluþátt að
óbreyttum aðstæðum og kemur
mikið til að reyna á hugvit til að
auðvelda nauðsynlegar umbreyt-
ingar.
Það vinnuafl, sem í framtíðinni
vinnur við fiskvinnslustörf mun
meðal annars ákvarðast af þeim
tímamótasamningum, sem gerðir
voru nýlega. Þar var tekin stefna
um betri menntun og aukið atvinnu-
öryggi. Einmitt þessir tveir þættir
eru mikilvægir ásamt kaupgjaldi.
Þannig mun í framtíðinni vinna
faglært fólk við fiskvinnslu, með
sama atvinnuöryggi og almennt
gerist, en þar hefur um langa tíð
verið munur á, þó nokkrum breyt-
ingum hafi tekið.
En það er jafn augljóst, að til
verður að koma gífurleg aukning á
sjálfvirkni við vinnslu þessara af-
urða. Sjálfvirkni má auka með
margs konar hjálpartækjum og ber
að leggja mun meira fjármagn og
rannsóknir í þann þátt. Hins vegar
er nauðsynleg forsenda sjálfvirkni
aukin sérhæfing, þar sem nást fram
lengri framleiðslurunur. Með því er
átt við, að afla skipa sé skipt upp
t.d. eftir fisktegundum, þannig að
sama framleiðslulína geti til lengri
tíma unnið sömu vöru. Slík sér-
hæfinggerirsjálfvirkni mögulega.
Aðlögnn að breytingnm
I ljósi þessara atriða er afar
mikilvægt, að hraðar hendur verði
hafðar um að gera þessari atvinnu-
grein kleift að fara í gegnum aug-
Ijósar brcytingar, ef hún á að stand-
ast samkeppni og skila því í þjóðar-
búið, sem okkar landi er nauðsyn.
Við það verk fara saman þrír höfuð-
þættir, en þeir eru arðsemi, mennt-
un og rannsóknir. Öll þessi atriði
eru innbyrðis tengd, hvert öðru háð.
Hverju fyrirtæki er mikilvægt að
hafa fjármagn, gott og vel menntað
starfsfólk og að fram fari vöruþró-
un. Stöðugt ber að vinna að fram-
leiðniaukandi aðgerðum og að í
fyrirtækjunum sjálfum fari fram
rannsóknir auk heldur með öðrum.
Aðeins þannig er hægt að koma
við þeirri sérhæfíngu og sjálfvirkni
sem nauðsynleg er.
Áratuga rannsóknir í sjávarút-
vegi hafa gert okkur hér á landi
að einum færustu aðilum á því
sviði. Þannig ber því einnig að vera.
Við eigum tækifæri til að sérhæfa
okkur á þessu sviði og hagnýta, auk
möguleika á að selja þá þekkingu
öðrum er vilja af okkur kaupa. Sú
þróun er nú á sér stað, með þeim
hætti að eyrnamerkja ekki allt
rannsóknarfé ákveðnum stofnun-
um, heldur láta þau verkefni sem
sótt er um, með þátttöku og ábyrgð
fyrirtækja keppa um fjármagnið,
er tvímælalaust rétt stefna. Þar
skiptir miklu máli að hluti rann-
sóknanna fari saman við áhuga og
væntingar um arðsemi og tengist
þannig beint atvinnulifinu.
Ef til vill hefur sú rannsóknar-
starfsemi, sem sjávarútvegurinn
hefur tengst, einkennst mikið af
uppbyggingu hans sjálfs. Átt er þar
við, að vegna smæðar fyrirtækja
og að aðstandendur þessarar grein-
ar hafa kosið að virkja afl sitt
sameiginlega í gegnum, annars
vegar félagasamtök og hins vegar
sölusamtök. Hefur frumkvæði aðal-
lega átt sér stað í gegnum þessi
samtök með rannsóknaraðilum.
Gott eitt er um það að segja. Hins
vegar er afar mikilvægt, að í hverju
fyrirtæki fari fram rannsóknir og
þróun. Reyndar vill samanburður
við aðrar þjóðir um hversu miklu
fjármagni er eytt í því um líkt, oft
vera illmögulegur, þar sem nokkuð
skortir á að fyrirtæki hér á landi,
sem á sinn hátt stunda rannsóknir
og þróun, skilgreini þá starfsemi
og sérgreini til kostnaðar. Þeir
kostnaðarliðir koma ekki fram í
samanburðartölum þeirra er áfram
er um að sýna fram á, hve langt
við erum á eftir öðrum. Brýna
nauðsyn ber til að rannsóknir og
þróun er tengist markaði fari fram
í hverju fyrirtæki og þar þarf að
verða aukning á. Reyndar verða
fyrirtæki að gera ráð fyrir kostnaði
til rannsókna í áætlunum sínum,
að öðrum kosti er hætt við stöðnun.
Að hluta til getur þetta átt sér stað
í samstarfi við sölusamtök og rann-
sóknaraðila, en heillavænlegast er
og reyndar hlýtur hvatinn ávallt að
liggja í því að viðkomandi fyrirtæki
sjái ávinning fyrir sig og taki þannig
einnig ábyrgð á sinni þátttöku.
Frelsi í verðlagningfu
áfiski
Ekki má skilja við umræður um
sjávarútveginn án þess að nokkrum
orðum sé farið um verðmyndun í
atvinnugreininni og ákvörðun um
gengi gjaldmiðla.
Aðstæður í fiskveiðum og fisk-
vinnslu eru um margt ólíkar vaið-
andi verðmyndun. Tekjur vinnsl-
unnar ráðast fyrst og fremst af
verði á erlendum mörkuðum og
gengi viðkomandi mynta í íslensk-
um krónum. Tekjur veiðanna ráðast
hins vegar áf fiskverðsákvörðun
Verðlagsráðs sjávarútvegsins, en
þar hafa verðákvarðanir nú um
langt skeið ekki eingöngu miðast
við verð á erlendum mörkuðum,
heldur og við fjölmarga aðra þætti.
í öllum umræðum um fiskverðs-
ákvörðun, fiskmat og gæði afla,
hljóta því að vera ofarlega í huga
möguleikar á frelsi í verðlagningu
fisktegunda, með öðrum orðum að
komið verði á uppboðsmarkaði hér
á landi með svipuðum hætti og
fiskiskip okkar eru að selja á erlend-
is. Mörg rök hníga að því, að með
þeim hætti skapist meira samræmi
milli afurðaverðs vinnslunnar og til
lengri tíma séð, skapi sjómönnum
og útgerð þá hlutdeild, sem eftir
er sóst í gegnum fískverðsákvörðun
Verðlagsráðsins.
Mikilvægt atriði, sem hafa verður
í huga vegna breytinga á aðstæðum
er að heimurinn er að verða einn
markaður, þegar fjármagn er ann-
ars vegar. Állt bendir til, að samruni
verði á fjármagnsmarkaði og að
fyrr en varir verði samtengt fjar-
skiptanet, þannig að þjóðlönd fái
ekki miklu ráðið um þróunina innan
eigin landamæra.
Léttum höftum af
gjaldeyrisviðskiptum
I allri umræðu um efnahagsmál
Islendinga er það grundvallaratriði
hvemrg gengismálum er háttað.
Um helmingur þjóðarframleiðslu er
seldur til útlanda og helmingi þjóð-
artekna er varið til kaupa á ýmsum
vörum og þjónustu í öðrum löndum.
Um áratuga skeið hefur verið litið
á gengi íslensku krónunnar sem
eins konar afgangsstærð. { fáum
orðum sagt, þá hafa fyrst verið
teknar ákvarðanir um fjárfestingar-
mál, launamál, byggðamál og pen-
ingamál, sem iðulega hafa skapað
eftirspurnarþrýsting og slök af-
komuskilyrði fyrir útflutningsgrein-
ar og samkeppnisiðnað. Til þess að
láta afleiðingar ekki bitna á þeim
atvinnurekstri sem á í erlendri
samkeppni, hefur gengi verið fellt
eða látið síga. Sama hefur verið
gert, þegar dregur úr sjávarafla eða
markaðsskilyrði ytra eru erfið.
Afleiðingin er hins vegar alltaf sú
sama. Innlendri eftirspurn er haldið
uppi og vítahringur verðbólgu og
gengislækkana helst við.
Þegar horft er til næstu ára er
óhugsandi annað en létt verði af
höftum í gjaldeyrisviðskiptum og
rýmri heimildir veittar til fjár-
magnsflutninga — bæði til öflunar
framtaksfjár í útlöndum fyrir ís-
lensk fyrirtæki og til kaupa á er-
lendum eignum fyrir íslenskar krón-
ur. Langflest nágrannaríkjanna ef
ekki öll hafa síðustu árin rýmkað
heimildir til fjármagnsflutninga
milli landa en litið er á slíka strauma
fjármagns m.a. sem nauðsynlegan