Morgunblaðið - 08.05.1986, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. MAÍ1986
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. MAÍ 1986
35
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 40 kr. eintakið.
Endurskipulagning
bankakerfisins
egar minnst var 25 ára
afmælis Seðlabanka íslands
á þriðjudag, lögðu Matthías
Bjamason, viðskiptaráðherra, og
dr. Jóhannes Nordal, seðlabanka-
stjóri, báðir áherslu á nauðsyn
þess, að bankakerfið yrði endur-
skipulagt. Viðskiptaráðherra
sagði, að aldrei hafi „verið biýnna
en einmitt nú að gera viðamiklar
skipulagsbreytingar innan
bankakerfísins með fækkun og
sameiningu viðskiptabanka". Jó-
hannes Nordal vísaði til vand-
ræða Útvegsbankans vegna
gjaldþrots Hafskips hf. og sagði,
að í reynd hefði bankinn síðan
verið rekinn „á ábyrgð Seðla-
bankans fyrir hönd ríkisins" og
væri ljóst, að við slfkt bráða-
birgðaástand yrði ekki unnt að
búa nema um skamman tíma.
Jóhannes Nordal sagði einnig:
„Eftir þennan atburð er enn
brýnna en áður, að hafíst verði
handa um endurskipulagningu á
viðskiptabankakerfínu, er feli í
sér fækkun banka með samruna
í ekki fleiri en þrjá alhliða við-
skiptabanka. Jafnframt væri
æskilegt að efla þann hluta
bankakerfísins, sem rekinn er í
hlutafélagsformi án ábyrgðar rík-
isins og að gefa erlendum bönk-
um tækifæri til að keppa um
viðskipti hér á landi.“
I ræðu sinni sagði Matthías
Bjamason, að allir, sem hags-
muna hafa að gæta, hafí nú haft
tækifæri til að koma skoðunum
sínum á framfæri um fækkun og
sameiningu viðskiptabanka; um-
ræðan hafí staðið lengi án árang-
urs „og nú er mál til komið að
hefjast handa", sagði ráðherrann.
Hann lýsti yfír því, að stjómar-
flokkamir væru sammála um að
ríkisviðskiptabönkunum, sem nú
eru þrír, Landsbanki, Búnaðar-
banki og Útvegsbanki, yrði fækk-
að. Skýrði viðskiptaráðherra síð-
an frá þeirri skoðun sinni, að rík-
isviðskiptabönkum skuli fækkað
með stofnun hlutafélagsbanka,
þar sem ríkið ætti minnihluta.
Taldi ráðherrann, að skipulags-
breytingar af þessu tagi hefðu í
för rneð sér „gífurlegt hagræði
og spamað í rekstri bankakerfís-
ins“.
Hér á þessum stað hefur oftar
en einu sinni verið lýst undrun
yfír því, hve langan tíma það
tekur stjómmálamenn og emb-
ættismenn að hrinda breytingum
og endurskipulagningu á banka-
kerfínu í framkvæmd. Svo oft
hafa verið gefnar yfírlýsingar um
nauðsyn breytinga, að fyrir löngu
hefði átt að liggja fyrir, hvaða
pólitíska leið væri fær. Yfírlýs-
ingar Matthíasar Bjamasonar og
Jóhannesar Nordal staðfesta enn
nauðsyn breytinga en því miður
er ekki að fullu ljóst, hvemig að
þeim skuli staðið. Báðir gefa þeir
til kynna, að naumur tími sé til
stefnu, en á hinn bóginn er blasir
við, að ekkert verður endanlega
gert í þessum málum nema með
samþykki Alþingis, sem ekki
kemur saman að nýju fyrr en
næsta haust.
Bankamálanefnd ríkisstjómar-
innar undir forystu dr. Gylfa Þ.
Gíslasonar skilaði áliti skömmu
fyrir jólaleyfi þingmanna og
sagði, að þörf væri á „tafarlaus-
um“ ákvörðunum um skipulag
bankakerfísins í framtíðinni.
Engar slíkar tillögur voru lagðar
fyrir vorþingið. Við því má búast
eftir yfírlýsingar á 25 ára afmæli
Seðlabanka Islands, að nú verði
hendur látnar standa fram úr
ermum í þessu máli.
Mikilvægar
breytingar
ótt hægt miði að endurskipu-
leggja bankakerfið, er frá-
leitt að álykta sem svo, að stöðn-
un ríki í bankastarfsemi. Þvert á
móti er óhætt að fullyrða, að á
fáum sviðum opinbers rekstrar
og einkarekstrar hafí breytingar
verið jafn miklar á undanfömum
ámm og einmitt þessu. Breyting-
arnar hafa allar stefnt til aukins
fijálsræðis, þar sem framboð og
eftirspurn ræður mun meiru en
áður.
Áhrif sjást alls staðar. Til
skamms tíma var það t.d. helsta
keppikefli banka að fá að reisa
sem flest útibú; einungis á því
sviði gátu þeir stundað sam-
keppni; leyfísveitingar vom í
höndum ríkisins og umsóknir
hlóðust upp. Eftir að bankar gátu
farið að keppa um viðskiptavini
með því að bjóða þeim mismun-
andi ávöxtunarkjör, hafa þeir
hætt að reisa útibú, og þó hefur
skömmtunarstjóm ríkisins verið
afnumin. Jóhannes Nordal benti
á, að engin fjölgun útibúa hefði
verið á síðasta ári. Til umhugsun-
ar skal því varpað fram, hvort
svipuð þróun yrði ekki hjá olíufé-
lögunum, ef leyfð yrði samkeppni
í bensínverði; skrauthýsi yfir
bensíntanka myndu hverfa og
höfuðkapp yrði lagt á að ná í sem
flesta viðskiptavini með hagstæð-
um kjömm á helstu söluvömnni,
bensíni.
Samkvæmt nýjum lögum um
Seðlabankann skulu vextir fram-
vegis ráðast af markaðsaðstæð-
um í stað þess að vera ákveðnir
af stjómvöldum. Þessi breyting
tekur gildi 1. nóvember næst-
komandi. Eftir það ákveða inn-
lánsstofnanir sjálfar þá vexti,
sem þær vilja bjóða viðskiptavin-
um sínum. Með þessari megin-
reglu hefur Alþingi staðfest, að
betra sé að láta markaðinn ráða
vöxtum en stjómmálamenn. Það
er ekki lítið skref.
Dagbækur Paasikivis og
„hættuárin“ í Finnlandi
eftir Anders Huldén
Bækur um pólitísk efni ná
sjaldnast metsölu. Það gerðist
þó í fyrrahaust í Finnlandi þegar
dagbækur Juho Kusti Paasikivis,
sem var forsætisráðherra Finn-
lands á árunum 1944—1946 og
forseti landsins frá 1946—1956,
voru gefnar út á finnsku og
sænsku. Finnski frumtextinn var
gefinn út í 65.000 eintökum en
sænska þýðingin í 5.500 eintök-
um.
Þessi bindi ná aðeins til fyrstu
áranna sem Paasikivi hélt dagbók.
Finnska útgáfan nær fram til apríl-
mánaðar árið 1949. Hún er 718
síðna rit og þar er að finna hvert
orð sem Paasikivi ritaði í dagbók
sína fram að þeim tíma. Sænska
útgáfan er 424 síður að lengd og
nær fram til 10. febrúar 1947,
þegar friðarsamningamir voru
undirritaðir í París. Sænska út-
gáfan er sem sé nokkuð stytt en í
henni er að finna skýringar og
nafnaskrá þannig að lesendur, eink-
um annars staðar á Norðurlöndum,
geta betur áttað sig á hinni flóknu
og afdrifaríku refskák stjómmál-
anna, sem Paasikivi fjallar um í
dagbókum sínum.
Tímabilið, sem dagbækumar ná
yfír, nefna Finnar „hættuárin“.
Þetta vom geysilegir spennutímar
sem líða ekki úr minni þeirra sem
þá lifðu. Það er fyrst nú þegar
dagbækur Paasikivis hafa verið
birtar að menn fá skýringar á ýms-
um óljósum atburðum, sem ekki
mátti gera opinbera á sínum tima.
Paasikivi rekur póiitíska framvindu
þessara ára frá fyrstu hendi, dag
frá degi og stundum klukkustund
fyrir klukkustund. í raun em dag-
bækur Paasikivis pólitísk spennu-
saga og því er ekki að undra, að
þær skuli hafa náð jafn miklum
vinsældum og raun ber vitni.
Glæsilegnr ferill
Islendingar þekkja vafalaust
nokkuð til Paasikivis en samt er
ekki úr vegi að segja stuttlega frá
hans löngu og annasömu ævi. Hann
fæddist árið 1870, sonur kaup-
manns sem rak litla sveitaverslun.
Foreldra sína missti hann ungur en
sökum dugnaðar og óvenjulegra
gáfna tókst honum að bijótast til
mennta, sem fyrir 100 ámm var
svo sannarlega ekki auðvelt fyrir
fátækan dreng. Hann lauk háskóla-
prófí í tungumálum og sagnfræði
og doktorsprófi í lögfræði og auk
þessa stundaði hann nám í rússn-
esku og rússneskri sögu í Moskvu
um eins árs skeið, það átti eftir að
koma honum til góða síðar. Þar sem
hann talaði rússnesku reiprennandi
gátu samningaviðræður hans við
Stalín, Molotov og Krúschev farið
fram á því máli. Og ekki var síður
mikilvægt að hann kunni skil á
sögu Rússlands og skildi rússn-
eskan hugsunarhátt.
Starfsferill Paasikivis var glæsi-
legur. 33 ára varð hann forstöðu-
maður fyrir þeirri skrifstofu fjár-
málaráðuneytisins, sem annast
eignaumsýslu. Fimm ámm síðar tók
hann sæti í öldungadeild hins sjálf-
stæða stórfurstadæmis Finnlands,
eins og ríkisstjómin var nefnd j þá
daga, og fór með fjármál. Árið
1917 var Finnland lýst sjálfstætt
ríki og ári síðar varð Paasikivi
fyrsti forsætisráðherra landsins.
Úm tuttugu ára skeið, frá
1914—1934, var hann áhrifamikill
bankastjóri stærsta viðskiptabanka
Finnlands. Á ámnum fyrir seinni
heimsstyijöldina þegar Paasikivi
hafði náð eftirlaunaaldri var hann
sendiherra Finna í Stokkhólmi.
Hann var eirinig sendiherra í
Moskvu 1940—1941 en þann tíma
ríkti friður með Finnum og Sovét-
mönnum.
Samningaviðræður
Haustið 1939 stýrði Paasikivi,
fyrir hönd finnsku þjóðarinnar,
erfiðum samningaviðræðum við þá
Stalín og Molotov í Moskvu. Hann
taldi að með samningum og mála-
miðlunum hefði mátt afstýra tveim-
ur styijöldum Finna og Sovétmanna
á ámm seinni heimsstyijaldarinnar.
En þáverandi stjómir vildu ekki
samþykkja stefnu hans í samninga-
málum. Við tóku fímm ára átök
þjóðanna, styijaldarátök, og þann
tíma starfaði Paasikivi ekki á veg-
um hins opinbera. Þegar Finnum
tókst loks að semja um frið haustið
1944 þurfti þjóðin á ný á óvenjuleg-
um hæfíleikum Paasikivis að halda.
Dagbækurnar, sem ég ætla að
fjalla um, hefjast um þetta leyti.
Paasikivi hélt ekki aðeins dagbók
þessi ár ævi sinnar. Minnisbækur
hans, sem varðveittar em í þjóð-
skjalasafni Finna, þekja hvorki
meira né minna en 42 hillumetra.
Þær spanna tæp 60 ár og em ómet-
anlegar sagnfræðilegar heimildir
vegna þess hversu mikilvægum
áhrifastöðum Paasikivi gegndi bæði
á sviði stjómmála og atvinnulífs.
Óvenjulegar dagbækur
Þar sem ég hef sjálfur fengist
við sagnfræðiiegar rannsóknir á
ferli Paasikivis sem forsætisráð-
herra, sem hófst árið 1918, og lesið
dagbók hans frá því ári, get ég
ekki látið hjá líða að fara nokkmm
orðum um þá sérstöku aðferð sem
Paasikivi beitti við dagbókarritun
sína og hvaða mynd hún birtir af
honum.
Paasikivi kemur lesandanum
fyrir sjónir sem gáfaður, órólegur
og einstaklega vinnusamur maður,
sílesandi, hugsandi og skrifandi.
Þegar hann hafði lokið við að
lesa bók skrifaði hann útdrátt úr
henni ásamt athugasemdum. Ef
hann tók þátt í athyglisverðum
umræðum, greip hann þann pappír,
sem hendi var næst, og skrifaði
hjá sér þau atriði, sem hann taldi
mikilvæg. Yfirleitt skrifaði hann
sínar eigin fundargerðir, þegar
hann sat ráðstefnur. Á einveru-
stundum braut hann sífellt heilann
um gmndvallarviðfangsefni, sem
og vandamál líðandi stundar. Þá
var hann vanur að skrifa hjá sér
minnisatriði og greip þá stundum
þá pappírssnepla sem hendi vom
næst t.d. snifsi af klósettpappír.
ÖIlu var haldið til haga fyrir kom-
andi kynslóðir.
Ég sagði, að Paasikivi hefði verið
mikill námsmaður. Einhvem tíma á
ámnum 1880—1890 lærði hann
hraðritun upp á eigin spýtur. Hann
studdist við eldra kerfí Gabelsbergs
sem mjög erfítt er að þýða. Stuttu
áður en hann lést sagði Paasikivi í
viðtali að hraðritun sín væri
„hrafnaspark og alveg sérstakt
kerfi". Sem betur fer notaðist hann
þó mest við hefðbundið letur. En
það er þetta hrafnaspark sem em
hinar merkilegu dagbækur hans.
Árið 1984 var fræðimönnum
fyrst heimilaður aðgangur að dag-
bókum Paasikivis. Þær verða áreið-
anlega tilefni margra doktorsrit-
gerða.
Viðurkenning- á
staðreyndum
Á gmndvelli þessara dagbókar-
slitra ætlaði Paasikivi sér að skrifa
endurminningar sínar frá forsætis-
ráðherra- og forsetaámm sínum.
Hann lauk við ritun æviminninga
sinna frá ófarnaðarámnum 1898
til 1914 þegar reynt var að tengja
Anders Huldén sendiherra.
„Tímabilið, sem dag-
bækurnar ná yfir,
nefna Finnar „hættuár-
in“. Þetta voru geysi-
legir spennutímar, sem
líða ekki úr minni
þeirra, sem þá lifðu ...-
Paasikivi rekur póli-
tíska framvindu þess-
ara ára frá fyrstu
hendi, dag frá degi og
stundum klukkustund
fyrir klukkustund. I
raun eru dagbækur
Paasikivis pólitísk
spennusaga og því ekki
að undra, að þær skuli
hafa náð jafn miklum
vinsældum og raun ber
vitni.“
Finnland sem fastast við Rússland
auk þess skamma tíma sem hann
var sendiherra í Moskvu 1940—41.
En honum entist ekki aldur til að
ljúka ævisögu sinni. Ég tel, að líta
beri á dagbækumar sem efnivið í
hinn óskráða hluta æviminning-
anna.
Á minnisvarða um Paasikivi í
miðborg Helsinki, em þessi orð
letruð: „Viðurkenning á staðreynd-
um er upphaf allrar visku.“ Segja
má að sama hugsun einkenni dag-
bækumar. Allt það tímabil, sem
Finr.ar nefna „hættuárin", leitaðist
Paasikivi við að fá fínnsku þjóðina
til að skilja þann mikla sannleika
sem felst í þessum orðum.
Hættuárin
„Hættuárin" nefnum við tímabil-
ið frá því að samið var um vopna-
hlé í september 1944 og þar til í
apríl 1948, þegar Finnar og Sovét-
menn gerðu með sér vináttusam-
vinnu- og aðstoðarsáttmála þann,
sem enn er í gildi. Tímabil þetta
einkenndist af algerri óvissu um
framtíð þjóðarinnar. Hinir svart-
sýnu þorðu tæpast að vona að
Finnland ætti sér nokkra framtíð
sem sjálfstæð þjóð og óttuðust að
hún hlyti fyrr eða síðar sömu örlög
og Eystrasaltsríkin þijú. Við gerð-
um okkur enga gyllivonir um utan-
aðkomandi hjálp og stóðum jafn
einir og yfirgefnir og í vetrarstríð-
inu árið 1939—1940. Við höfum
misst næstum 100.000 hermenn og
tíunda hluta landsvæðis okkar.
Þetta limlesta ríki varð að taka við
450.000 manns frá hinum töpuðu
Kiijalasvæðum. Við urðum að sjá
af strandlengjunni Porkala 30 kíló-
metra vestur af Helsinki undir
sovéska herstöð. í sex ár eftir að
friður var saminn þurfum við að
greiða stríðsskaðabætur í formi
iðnvarnings, sem jafngiltu 300
milljónum gulldala. Þá fylgdu
vopnahléssamningunum sú harða
krafa, að við hrektum á brott þá
200.000 hermenn Þjóðveija, sem
enn voru í Lapplandi. Eftirlitsnefnd
frá Bretlandi og Sovétríkjunum
fylgdist um tveggja ára skeið með
því að við uppfylltum skilyrði
vopnahlésins. (Það kann að vekja
athygli að Bretar skuli hafa átt
hlut að máli, en þar sem Bretar
voru bandamenn Sovétmanna
sögðu þeir Finnum stríð á hendur
árið 1941. I þessu „stríði" þjóðanna
tveggja var ekki hleypt af einu
einasta skoti.)
Breytt utanríkísstefna
Svo hörmulega var komið fyrir
finnsku þjóðinni, þegar Manner-
heim forseti, sem þá var farinn að
heilsu og kröftum, fór þess á leit
við Paasikivi 74 ára að aldri að
hann myndaði ríkisstjóm. Fleiri
áhrifamenn þrýstu á. Sjálfur segir
hann svo frá: „Þeir telja, að ég einn
geti myndað ríkisstjóm. Ég tel það
skyldu mína að víkjast ekki undan,
þegar þörf er fyrir starfskrafta
mína.“
í tólf ár stýrði hann örlögum
Finnlands af festu og óyggjandi
pólitískri dómgreind. Sjaldan hafa
orðin „réttur maður á réttum stað
og á réttum tíma“ átt betur við.
Paasikivi taldi fyrsta verkefni sitt
vera að fá finnsku þjóðina til að
horfast í augu við staðreyndir
þ.e.a.s. að fallast á alveg nýja
stefnu í utanríkismálum. í hverri
ræðunni af annarri beindi hann
orðum sínum beint til þjóðarinnar
og talaði líkt og strangur skóla-
stjóri.
Í ræðum sínum vísaði hann
gjaman til sögu og landafræði.
Boðskapur hans var í stuttu máli á
þessa leið: Lítið á landakortið. Finn-
land er þar sem það er. Við getum
ekki breytt landafræðinni. Stórveld-
ið Sovétríkin er og verður grannríki
okkar. Sagan kennir okkur, að ætíð
hefur farið illa fyrir okkur í þau á
að giska fjörutíu skipti sem komið
hefur til styijalda milli þjóðanna.
Við getum ekki átt áfram í illdeilum
við þetta grannríki sem er mun
öflugra en við. Við verðum að láta
af hatri og átökum og taka upp
stefnu sem byggir á gagnkvæmu
trausti og grundvallast á friði og
vináttu. Einungis með hreinskilnum
samningum og samvinnu er unnt
að ná árangri.
Þessi skoðun gengur eins og
rauður þráður í gegnum dagbækur
Paasikivis. Gjarnan er vitnað til
hinna fleygu orða hans: „Nú er
undir pennanum komið að sameina
það sem sverðið hefur höggvið í
sundur."
Biturleiki og bölsýni
Paasikivi sagði oft, að einungis
væri talin þörf á ráðum hans og
störfum þegar allt væri komið í
óefni. Í dagbókunum dregur hann
enga dul á beiskju sína vegna þess
að ekki var farið að ráðum hans
áður en átökin við Sovétríkin hófust
og þegar hann lagði til að friðarvið-
ræður yrðu hafnar. Þegar ljóst var
hvílíkum afarkostum Finnar neydd-
ust til að sæta, þegar vopnahlé var
samið 19. september 1944, skrifaði
Paasikivi, sem þá var utan ríkis-
stjómar, í dagbók sína:
„Við höfum gert hver mistökin
af iiðrum. Það voru mikil mistök
að semja ekki frið í apríl 1944. En
þá töldu bæði herforingjar og al-
menningur allur, að Þýskaland
myndi halda velli. Okkur skorti
nauðsynlegan siðferðisstyrk. Nú
fyrst sjá menn hve alvarlegt ástand-
ið er.“
Aftur vísa ég til orða Paasikivis
sem sýna hversu alvarlegt hann
taldi ástandið vera, þegar honum
var falið að mynda ríkisstjórn.
„Orlög þjóðarinnar em uggvæn-
leg. Allt orsakast þetta af okkar
eigin heimsku. Hvemig endar
þetta? Okkur skortir stjómmálavit
og þess þurfum við öðmm löndum
fremur sem aðstæður okkar em
hörmulegar. En í stjómmálalegu
tilliti emm við illa á vegi staddir.
Rétt eins og Þjóðveijarnir."
Þegar erfíðleikamir virtust óyfír-
stíganlegir og samningaviðræðurn-
ar við sovésku eftirlitsnefndina, sem
Sjdanov hershöfðingi, einn nánasti
samstarfsmaður Stalíns veitti for-
stöðu, virtust vera að sigla í strand,
ritaði Paasikivi hvað eftir annað
sama orðið: „Hræðilegt, hræðilegt,"
í dagbók sína.
Því er við að bæta, að Paasikivi
hætti til að fyllast nánast tak-
markalausri bölsýni þegar mál þró-
uðust á annan veg en hann hefði
kosið. Og þá var stutt í illræmd,
ofsaleg reiðiköst hans. Þá skulfu
bæði ráðherrar og hershöfðingjar á
beinunum.
Þrautgóöur
stjórnmálamaður
Það var yfirleitt að áliðnu kveldi
að vinnu lokinni sem Paasikivi ritaði
dagbók sína, stundum löngu eftir
miðnætti. Þá getur vonleysi og
þreyta ásótt hvem sem er en enginn
skyldi ætla að vonleysi einkenni
dagleg störf Paasikivis því hann var
einbeittur og þrautseigur stjórn-
málamaður. Hann krafðist ákaflega
mikils af samstarfsmönnum sínum.
Ef þeir stóðu sig ekki í stykkinu
fengu þeir það óþvegið beint framan
í sig og í dagbókunum. Það em
svíðandi ummæli í umsögnum hans
um þá ráðherra og stjómarerind-
reka, sem stóðu sig ekki. Hann
segir þá duglausu, heimska, bama-
lega, óáreiðanlega, drykkfellda, lata
og fleira. Þessir óvægu dómar em
trúlega ástæðan fyrir því að fyrst
nú eftir 30 ár em dagbækur hans
gerðar opinberar.
Á hinn bóginn gat hann ausið
þá samstarfsmenn sína lofi, sem
hann taldi skynsama og greinda.
En hann var fljótur að skipta um
skoðun. Einn daginn segir hann
einn ákveðinn ráðherra vera klókan
en næsta dag lýsir hann honum sem
einfeldningi. Passikivi var ör í skapi
en fastur fyrir í gmndvallarskoðun-
um sínum.
Þeir tveir stjórnmálamenn sem
fá næstum ævinlega góðan vitnis-
burð síns stranga húsbónda em vel
þekktir á íslandi. Þeir em Urho
Kekkonen og Karl-Agust Fager-
holm. Paasikivi átti náið samstarf
við þá báða og virðist hafa treyst
glöggri þekkingu þeirra og skýrri
pólitískri dómgreind. Hann fékk
þeim gjarnan mjög erfið verkefni i
hendur og ætlaðist til að þeir skil-
uðu fljótt afdráttarlausum niður-
stöðum. Hann hlustaði á ráðlegg-
ingar annarra en tók einn allar
veigamiklar ákvarðanir.
Kekkonen og Fagerholm vom í
hópi þeirra stjórnmálamanna sem
frá upphafi studdu hina nýju utan-
ríkisstefnu Paasikivis. Eins og
margir munu vafalaust minnast
stóð baráttan fyrst og fremst á
milli þeirra tveggja í forsetakosn-
ingunum árið 1956, þegar kosið var
um eftirmann Paasikivis. Dag-
bækurnar sýna að hann vildi helst
frá Kekkonen fyrir eftirmann.
Sagt hefur verið um dagbækur
Paasikivis, að þær hafí að geyma
leiðsögn handa komandi kynslóðum
Paasikivi, Finnlandsforseti, með Sjadnov, hershöfðingja, formanni í sovésk-bresku eftirlitsnefndinni. í
þau tvö ár sem nefndin starfaði í Helsinki í samræmi við ákvæði vopnahléssamningsins frá 1944, hitt-
ust þeir á óteljandi fundum. Nefndin lét af störfum og fór frá Helsinki eftir Parisarráðstefnuna, sem
leiddi til friðarsamninga við Finna snemma árs 1947.
um það hvemig skuli tiyggja hags-
muni Finna.
Friðarsamleg sambúð
og fullveldi
Á „hættuárunum" voru það eink-
um tvö atriði sem Paasikivi taldi
að skiptu höfuðmáli — friðsamleg
sambúð Finna og Sovétmanna og
fullveldi finnsku þjóðarinnar. I
dagbókinni frá árinu 1946 segir:
„Einlæg og hreinskilin vinátta
Finna og Sovétmanna. Stefna Finna
í utanríkismálum má ekki leiða til
átaka við Sovétmenn. Af þessu leið-
ir að Finnar og Sovétmenn munu
aldrei framar beijast." Ennfremur
ritar Paasikivi: „Áfskipti af innan-
ríkismálum Finna verða ekki liðin.“
Tveimur ámm eftir að þetta var
ritað, eða 1948, átti Paasikivi fund
með Mannerheim marskálki. Þetta
var skömmu eftir valdatöku komm-
únista í Tékkóslóvakíu og mar-
skáikurinn gamli var mjög uggandi
um framtíð fínnsku þjóðarinnar. Þá
var það Paasikivi sem sá fram á
bjarta framtíð, þrátt fyrir alvarlegt
ástand. í dagbókina skýrir hann
frá því hvernig hann svaraði Mann-
erheim: „Ég endurtók að frá slíku
sjónarmiði væri ekki hægt að lifa.
Það hlytu að vera til einhver lausn,
einhver stefna. Ég sagði einnig, að
sá sem hugsaði líkt og hann gæti
allt eins farið út í skóg og skotið
sig.“
Þetta er eitt af mörgum dæmum
sem sýna að innst inni var Paasikivi
vongóður um framtíð Finnlands.
Ein af ástæðum þess að dagbækur
Paasikivis eru svo heillandi aflestrar
er sá fjöldi sögulegra hliðstæðna,
sem hann dregur fram. Hann bjó
yfir mikilli sagnfræðiþekkingu og
taldi, að stjórnmálamenn yrðu að
hafa gott vald á sagnfræði til að
geta mótað sögu eigin samtíðar.
Hann sá lífíð í ljósi sögunnar og
taldi hana merkilegasta læriföður
stjórnmálamanna. I dagbókunum
úir og grúir af sláandi og litríkum
sögulegum dæmum og tilvitnunum.
Vitaskuld eru dagbækur Paasi-
kivis fyrst og fremst pólitísk sam-
tíðarsaga. En þær varpa einnig ljósi
á manninn, sem ritaði þær. Paas-
ikivi birtist lesendanum sem hugs-
andi og tilfinningamikill maður,
sem átti í stöðugri glímu við sjálfan
sig og þann vanda sem hann þurfti
að leysa fyrir hönd þjóðar sinnar.
Lesandinn kynnist sterkum en jafn-
framt óvenjulega flóknum persónu-
leika. Greinilegast er þó hugarstríð-
ið og umhyggjan fyrir finnsku þjóð-
inni, og skyldurækni hans og vilji
til að gera ávallt sitt besta. Hann
unni þjóðinni og ámælti henni af
sama tilfinningahita.
Stríðsskaðabætur
Á „hættuárunum" gerðust ýmsar
afdrifaríkir atburðir. Þýsku her-
deildimar vom hraktar frá Norður-
Finnlandi yfir til Noregs, sem enn
var á valdi þeirra. Stríðsþreyttir
Finnar urðu að heyja nýja styijöld
eftir að hafa samið um vopnahlé
við Sovétmenn og að þessu sinni
gegn Þýskalandi Hitlers. Hún stóð
í hálft ár og var nánast öll byggð
í Lapplandi lögð í rúst.
Finnar greiddu Sovétmönnum
fyrstu greiðslur stríðsskaðabótanna
eingöngu með iðnvarningi aðallega
vélum og skipum. Dagbækur Paas-
ikivis bera vitni um hversu þungur
baggi skaðabætumar vom. Sovét-
menn kröfðust fyrsta fíokks vam-
ings á umsömdum tíma.
Samningaviðrajðumar vom erf-
iðar en án undirferla. Þótt einkenni-
legt sé höfðu stríðsskaðabætumar
einnig á sér jákvæða hlið. Finnar
neyddust til að stórefla málm- og
skipasmíðaiðnað sinn, sem hafði
verið óverulegur fram að þessum
tíma.
Sovétmenn fengu álit á fínnskri
framleiðslu og virtu Finna fyrir
orðheldni þeirra. Þetta varð til þess
að þjóðimar gerðu með sér gagn-
kvæma viðskiptasamninga, þegar
Finnar höfðu goldið skaðabæturn-
ar.
Finnska kommúnistaflokknum
hafði verið bannað að starfa í tíu
ár þegar Finnar og Sovétmenn
gerðu vopnahlé árið 1944. Að
afloknum kosningum eftir stríðið
var flokkurinn stærsti stjómmála-
flokkur Finnlands. Paasikivi, sem
var hægrimaður, sagði að nú yrðu
menn að sætta sig við kommúnista
sem hluta af hinu fínnska sam-
félagi. Kommúnistaflokkurinn er
nú §órði stærsti flokkur Finnlands.
Vissulega em félagar í honum
kommúnistar, eins og Paasikivi
sagði, en þeir em fyrst og fremst
Finnar. Við verðum öll að sýna að
við séum góðir Finnar, þramaði
Paasikivi. Hann var bæði gáfu-
menni og raunsær þjóðernissinni,
en það er harla sjaldgæft að þetta
tvennt fari saman.
Réttarhöld
Dagbækumar sýna, að Paasikivi
átti í mestu sálarstríði vegna þess
sem nefnt var stríðsábyrgð. Sigur-
vegaramir Sovétmenn og Bretar
kröfðust þess í vopnahléssamningn-
um að Finnar refsuðu þeim stjóm-
málamönnum sem væru „ábyrgir
fyrir styijöldinni". Setja þurfti á
stofn sérstakan dómstól, því að í
fínnskum lögum er hvergi gert ráð
fyrir því, að menn séu kallaðir til
ábyrgðar fyrir stríð. „Þetta er
hráeðilegt," ritaði Paasikivi hvað
eftir annað í dagbók sína. En þar
sem hann var raunsæismaður vissi
hann, að „stjómmál og siðfræði em
sitthvað“ eins og hann segir víða í
dagbókunum. Nú reið á að ljúka
réttarhöldunum, þar sem kveðið var
á um þau í vopnahléssamkomulag-
inu. Almenningur í Finnlandi gerði
sér grein fyrir þessu. Hinir dæmdu,
Ryti forseti og sex ráðherrar, átt-
uðu sig einnig á því að Finnar urðu
að standa við gerða samninga. „Það
er einnig unnt að verða þjóð sinni
að liði innan fangelsismúra," sagði
Ryti, sem var dæmdur í tíu ára
fangelsi (finnska ríkisstjómin gaf
hinum dæmdu upp sakir, þegar
þeir höfðu setið af sér hálfan dóm-
inn).
Stefnu Paasikivis fylgt
„Hættuárin" liðu hjá. Bresk-
, sovéska eftirlitsnefndin fór frá
Helsinki árið 1947 eins og um var
samið. Friðarsamningar vom loks
undirritaðir í París sama ár. 1948
gerðu Finnland og Sovétríkin með
sér vináttusáttmála. Aftur komst á
jafnvægi.
Paasikivi mótaði núverandi utan-
ríkisstefnu Finna. Almenningur í
Finnlandi gerði sér e.t.v. ekki grein
fyrir, að stefna Paasikivis var skyn-
samleg og rétt, fyrr en Sovétmenn
afhentu Finnum aftur Porkala árið
1955, þegar Paasikivi fór í síðustu
opinbem heimsókn sína til Moskvu.
Frá árinu 1920 hafði hann stýrt
nánast öllum samningaviðræðum
Finna og Sovétmanna. Við heim-
komuna frá Moskvu sagði hann,
að þetta væri í fyrsta skipti sem
hann kæmi hæstánægður þaðan.
Eftir að Sovétmenn höfðu afhent
Finnum aftur Porkala, gerðust
Finnar aðildarríki Sameinuðu þjóð-
anna og Norðurlandaráðs. Éftir-
menn Paasikivis á forsetastóli, þeir
Urho Kekkonen og Mauno Koivisto,
hafa fylgt þeirri stefnu sem hann
mótaði.
Allir þeir, sem einhver afskipti
hafa af stjómmálum, ættu að kynna
sér dagbækur Paasikivis. Þær sýna
hvaða árangri má ná jafnvel við
erfiðustu aðstæður, ef menn hafa
þroska til að viðurkenna staðreyndir
— „upphaf allrar visku" — og breyta
samkvæmt því án þess að afsala
því sem mestu skiptir, fullveldi þjóð-
arinnar.
Höfundur er sendiherra Finnlands
á Islandi. Greinin eraðstofni til
fyrirlestur, sem varflutturí
Norræna húsinu ogíRotary-
klúbbi Reykjavíkur.