Morgunblaðið - 24.04.1993, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1993
Helgi Hálfdanarson
Lögregla
Menning og
mannréttindi
Eitt þeirra orða í máli voru,
sem sérvizka undinitaðs hefur
litið hornauga, er lögregla. Það
er haft um stofnun þá og emb-
ættiskerfi, sem annast löggæzlu,
og einnig um starfslið þeirrar
stofnunar. Það er jafnvel haft um
einstaklinga í því liði, sem annars
kallast lögregluþjónar eða lög-
reglumenn, nema þau starfsheiti
séu í vinsamlegu gælumáli stytt í
lögga.
Reyndar mun orðið lögregla
nokkuð komið til ára sinna; allt-
jent hefur Konráð tekið það í
orðabók sína í merkingunni Politi
á miðri síðustu öld.
En þrátt fyrir svo virðulegan
aldur get ég ekki varizt þeirri til-
fínningu, að þetta sé ósköp vand-
ræðalegt orð. Má mikið vera, ef
orðliðurinn regia hefur ekki áip-
azt þar út á slysalegar villigötur.
Að minnsta kosti virðist orðabók
Menningarsjóðs ekki kunna neina
þá merkingu í orðinu regia, sem
hæfír samsetningunni lögregla
og merkingum þess orðs. Ekki
verður heldur séð, að um neina
sérstaka nýmerkingu orðliðarins
regia geti verið að ræða. Og að
maður sé kallaður lögregla, er
vægast sagt álappalegt.
Hins vegar virðist þjónn eiga
hæpinn rétt á sér í orðinu lög-
regluþjónn. Þarna mun í upphafi
komin vafasöm þýðing á danska
orðinu politibetjent; en í dönsku
máli hefur orðið betjent víðtækari
merkingu en íslenzka orðið þjónn,
sem fremur samsvarar danska
orðinu tjener.
Að réttu lagi ætti lögreglan
sennilega að heita iöggæzlan (rétt
eins og landbelgisgæzlan) og lög-
regluþjónn að kallast löggæzlu-
maður, og þó öllu heldur lögvörð-
ur, sem væri hæfilega langt og
algjört réttnefni.
Mætti ég að lokum Ieyfa mér
að stinga upp á því, að lögreglan
verði fremur kölluð löggæzlan,
og löggæzlumenn á landi hætti
að kalla sig lögregluþjóna, og
taki í þess stað upp starfsheitið
lögverðir. Styttingin lögga eða
löggi væri vitaskuld meinlaust
gæluyrði. Þar hefur kvenkyns-
myndin að sjálfsögðu ráðizt af
orðinu lögregla, fyrst það hefur
verið haft um einstakling í stétt-
inni.
Trúlega þyrfti ekki annað til
en einfalda fundarsamþykkt í fé-
lagsskap lögreglumanna, og síð-
an auðfengið samkomulag við
fjölmiðla um notkun orðsins. I
kjölfarið gætu svo fylgt hugsan-
legar orðbreytingar í lögum og
reglugerðum, þegar henta þætti.
eftir Sigurð A.
Magnússon
Fyrri grein
Dagana 14da til 25ta júní næst-
komandi efna Sameinuðu þjóðirnar
til alheimsráðstefnu um mannréttindi
í Vínarborg, og má vel jafna henni
til umhverfisráðstefnunnar í Rio de
Janeiro á liðnu ári, enda leikur naum-
ast á tveim tungum að vernd um-
hverfis og efling mannréttinda séu
mál mála í heimi samtímans. Þó
haldið hafi verið á Laugarvatni í júní
1991 velheppnað norrænt undirbún-
ingsþing ráðstefnunnar, hefur verið
einkennilega hljótt um hana hérlend-
is, ef frá er talinn útvarpsþáttur á
skírdag, 8da apríl, þarsem rætt var
við Guðmund Alfreðsson og ýtarlega
Qallað um aðdraganda þessa afar-
mikilvæga og vonandi afdrifaríka
heimsþings.
í spjallinu við Guðmund kom fram
að tveir verstu mannréttindaböðlar
nú um stundir væru einræðisherrarn-
ir Móbútú í Zaire og Banda í Malaví.
Þeim síðamefnda var sýndur sá
dæmafái virðingarvottur ekki alls
fyrir löngu að utanríkisráðherra ís-
lands og aðstoðarmaður hans gerðu
honum opinbera heimsókn í sam-
bandi við íslenska þróunarhjálp þar
í landi. Aumlegt yfirklór Jóns Bald-
vins Hannibalssonar og Þrastar Ól-
afssonar vegna þessarar fáheyrðu
heimsóknir er með öðru til vitnis um
vaxandi siðblindu íslenskra stjóm-
málaforkólfa og opinbera afstöðu
íslendinga til mannréttindabrota, en
þau em óvíða verri eða vítækari en
einmitt í Malaví.
Á liðnum þremur ámm komu út
í Bretlandi einu saman á þriðja
hundrað bækur og bæklingar um
mannréttindamál. Mörg þessara rita
fjölluðu að sjálfsögðu um afmörkuð
efni, svosem Suður-Afríku, Gvate-
mala eða Rúmeníu, en fjöldi þeirra
gefur óneitanlega til kynna, að í
Bretlandi og raunar fjölmörgum öðr-
um lýðræðisríkjum séu mannréttindi
ofarlega á baugi í opinberri umræðu,
þó lítið fari fyrir skrifum um þau
hér á landi. Mun enda mála sannast
að þráttfyrir framstæðan áhuga ís-
lendinga á lögkrókum og lagarefjum,
sem rekja má allt afturá þjóðveldis-
öld, fari einkennilega lítið fyrir
mannréttindaákvæðum í íslenskri
löggjöf, og þarsem þau er að finna
séu meira og minna sniðgengin og
virt að vettugi.
Hinsvegar er ríkur áhugi á smá-
smugulegum klásúlum um vemd
eignarréttar og æra, sem er til vitn-
is um framstæða og vanþroskaða
samfélagsvitund. Það hefur til dæm-
is vakið athygli og réttmæta gremju
hugsandi manna, að hérlendir dóm-
stólar taka miklu harðara á auðgun-
arbrotum en nauðgunum, og þarf
varla að fjölyrða um það sjúklega
eða afskræmda verðmætamat sem
þar liggur til grandvallar: í andlega
heilbrigðu samfélagi hlýtur helgi sál-
ar og líkama að vera miklu hærra
metin en helgi eignarréttar, en hér
er því semsagt þveröfugt farið. Ein-
sog landslýð mun vera orðið kunn-
ugt, hefur um árabil þótt vonlítið að
sækja eða veija mannréttindamál
fyrir íslenskum dómstólum, og hefur
að minnsta kosti tveimur þeirra ver-
ið skotið til Mannréttindanefndar
Evrópu og þau síðan lögð í dóm
Mannréttindadómstólsins, sem ógilti
niðurstöður Hæstaréttar Islands með
afleiðingum sem alkunnar eru orðn-
ar. Hina nýju skipan dómsmála í
landinu, sem tók gildi lsta júlí 1992,
má beinlínis rekja til málareksturs
einstaklinganna Jóns Kristinssonar
og Þorgeirs Þorgeirsonar sem töldu
mannréttindi sín fyrir borð borin af
innlendum dómstólum.
Tjáningarfrelsið hefur mátt sæta
afarkostum af hendi íslenskra dóm-
stóla um langan aldur, og má nefna
þess mörg ófögur dæmi, svosem
málsókn Varins lands á hendur gagn-
rýnendum sínum, Spegilsmálið al-
ræmda og dóminn í máli séra Þóris
Stephensens gegn blaðamanni
Tímans. Áhrif þessara dóma og ann-
arra áþekkra hafa einkum orðið þau
að fæla menn frá að leita réttar síns
á sviði tjáningarfrelsis, meðþví dóm-
stólar hafa dæmt ærumeiddum ein-
staklingum og hópum geipiháar fjár-
hæðir í miskabætur. Kannski á emb-
ætti Umboðsmanns Alþingis eftir að
ráða einhveija bót á þessari ófremd,
en ekki lofar það góðu hversu oft
alþingismenn virða niðurstöður hans
og tillögur að vettugi.
Það verður æ ljósara að mannrétt-
indi hafa ævinlega verið hornreka í
íslenskri löggjöf, og er skemmst að
minnast Arbókar mannréttinda
1983-1984, sem kom út hjá Samein-
uðu þjóðunum 1991 og hefur að
geyma þungar ákúrar í garð ís-
lenskra stjómvalda fyrir alls ófull-
nægjandi skilagrein um mannrétt-
indamál hérlendis. Svar íslenska full-
trúans við gagnrýni á vettvangi Sam-
einuðu þjóðanna var einfalt: „Á Is-
landi er enginn áhugi á afstrakt
umræðum."
í íslensku stjómarskrána vantar
tilfinnanlega ávkæði á sviði félags-,
efnahags- og menningarmála, og
ýmsar gildandi lagagreinar era í
hrópandi mótsögn við alþjóðlega
sáttmála sem íslendingar eiga aðild
að. Til dæmis eru málefni flótta-
manna í þvílíkum ólestri hjá okkur,
að flóttamaður fær ekki að skjóta
ákvörðun ráðherra til dómstóla og
getur sætt fangelsisvist ánþess að
fá umfjöllun dómstóla, og er hvort-
tveggja í misræmi við flóttamanna-
sáttmálann frá 1951. Svipuðu máli
gegnir um útlendinga yfirleitt. Þeir
búa við mjög skert réttaröryggi og
hafa alis engan rétt til að tala máli
sínu.
í skemmstu máli má segja, að oln-
bogaböm íslensks samfélags séu líka
olnbogabörn íslenskrar löggjafar, og
á það einkanlega við um fanga, and-
lega 'fatlað fólk, geðsjúklinga og
börn. Framtil 1989 höfðu fangaverð-
ir einhliða vald til að leggja aukarefs-
ingu á fanga. Og þess er dæmi frá
árinu 1991, að fangelsisstjóri hafi
sett fanga í 10 daga einangran fyrir
agabrot og bætt þessum 10 dögum
við dóm fangans, sem er í hrópandi
mótsögn við mannréttindalög hjá sið-
menntuðum þjóðum. Ég heyrði því
haldið fram á opinberam fundi í
Norræna húsinu í vetur, að á undan-
förnum aldarfjórðungi hefðu 65 sjúk-
lingar verið drepnir á geðveikrahæl-
um hérlendis, og varð enginn við-
staddra til að andmæla þeirri stað-
hæfíngu, sem ég sel ekki dýrara en
ég keypti. Hitt er óyggjandi að sjúkl-
ingum hefur verið synjað um per-
sónulegar skýrslur varðandi heilsufar
sitt, og má í því sambandi minna á
langvinna baráttu Sigurðar Þórs
Guðjónssonar. Þar er vitanlega um
að ræða skýlaust mannréttindabrot,
og má raunar fullyrða að alræmd
læknamafía á íslandi hafí fleiri en
eitt og fleiri en tvö mannréttindabrot
á samviskunni.
Það sem er kannski alvarlegast
við hérlend mannréttindamál er, að
stjórnvöld hafa mjög takmarkaðan
ef nokkum áhuga á að uppfræða
almenning um efnið, en af því leiðir
að almenningur fer meira og minna
í grafgötur um, hvaða réttindi honum
eru tryggð í þeim alþjóðasáttmálum
sem íslensk stjórnvöld hafa undirrit-
að og staðfest. Á þeirri ósvinnu þarf
að ráða bót hið bráðasta.
Grundvallarréttindi
í þessari andrá er verið að fang-
elsa karl eða konu einhverstaðar á
heimskringlunni. í þessum skrifuðum
orðum er verið að pynda karl eða
konu af óhugnanlegu hugviti með
skelfilegum tólum í einhveiju landi.
Það sem við erum vön að sjá í hroll-
vekjum á hvíta tjaldinu eða lesa um
í æsilegum reyfuram, það er hrákald-
ur hversdagsleiki fyrir fjölda manns.
Munurinn á kvikmynd og veruleika
er meðal annars sá, að leikararnir
geta þvegið framanúr sér blóðidrifinn
andlitsfarðann jafnskjótt og ljósin í
kvikmyndaverinu slokkna. Fyrir ^
þann sem sætir kúgun er ekkert til
nema blákaldur veraleikinn: íjáning.
Einsemd í tómum klefa. Pyndinga-
meistarar sem líta á það sem helga
skyldu að rústa sál fangans jafnt sem
líkama. Rafmagnsstóll, gálgi eða af-
tökusveit sem bíður fórnarlambsins.
Láta menn sér ekki yfirleitt á sama
standa hvað gerist utanvið þeirra
einkaheim?
Fyrir hálfum fimmta áratug gerð-
ist það í fyrsta sinn í sögu mann-
kyns, að þjóðir heims komu sér sam-
an um og lögðu fram yfirlýsingu um,
að sérhver lifandi maður ætti sér
réttindi sem aldrei mætti svipta
hann: réttinn til lífs, frelsis og per-
sónulegs öryggis. Mannréttindayfír-
lýsing Sameinuðu þjóðanna skyldaði
aðildarríkin til að virða þessi réttindi
heimafyrir og stuðla að eflingu þeirra
í öðram löndum. Mannréttindabrotin
sem eiga sér látlaust stað um allar
jarðir eru nöturleg sönnun þess að h
ríki heims láta sig yfirleitt litlu skipta "
hveiju þau hafa lofað við hátíðleg
tækifæri.
Menn spyija því eðlilega: Hefur
Mannréttindayfírlýsing Sameinuðu
þjóðanna nokkurn raunhæfan til-
gang?
Við þeirri spurningu eru engin ein-
hlít svör. Afturámóti eru vissulega
ljósglætur í myrkrinu sem umlykur
veröldina. Mótmæli og áskoranir
hafa borið sýnilegan árangur, og af
þeim sökum halda til dæmis samtök
einsog Amnesty International áfram
að starfa einsog þau hafa gert und-
anfarna röska þijá áratugi. Á hinn
bóginn eru þess lítil sem engin merki
að lát verði á fangelsunum, pynding- £
um eða aftökum. Hvorki á morgun
né heldur eftir áratug.
Samt getur hver og einn tekið
afstöðu og lagt sitt litla lóð á þá
vogarskál sem honum hugnast. Allt-
of mörgum er þannig farið að þeir ^
þjóna lund sinni best með því að “
styðja kúgunaröflin leynt eða ljóst.
Aðrir eru þannig gerðir að þeir geta
ekki setið auðum höndum andspænis
rangsleitni og ofríki. Síðan era allir
þeir sem láta sig þessi mál litlu eða
engu varða og minna að því leyti á
prestinn og Levítann í dæmisögu
Jesú um miskunnsama Samveijann.
Segja má að mannréttindi í víð-
ustu merkingu séu fólgin í réttindum
sem era svo nátengd mannlegu eðli,
að án þeirra lifum við ekki nema til
hálfs, erum einsog vængstýfðir fugl-
ar. Mannréttindi fela meðal annars
í sér þá grandvallarþætti frelsisins
sem gera okkur fært að fullnægja
andlegum og líkamlegum þörfum, W
hagnýta og þroska þær guðsgjafir “
sem við höfum þegið í vöggugjöf,
vitsmuni, sköpunargáfu og siðgæðis-
Námskeið í
skútusiglingum
hefjast 31. maí. Hvert námskeið stendur eina viku.
► Dagnámskeið: Virka daga kl. 08:00 til 16:00.
► Kvöld- og helgarnámskeið: Virka daga kl. 18:00
til 22:00 og 20 tíma sigling um helgi, en þá getur
einnig gefist kostur á að gista um borð og sigla
þeim mun lengra.
► Einnar viku æfingar- og ævintýrasigling til
Flateyjar á Breiðafirði. Þar er lífríkið hvað
fjölbreyttast á íslandi og náttúrufegurð rómuð.
SIGLINGASKOLINN
■meílimur I Alþjóiasambandi siglingaskóla (ISSA)
LÁGMÚLA7
Grímseyingurinn sem heldur
þessa búlgörsku... ???