Morgunblaðið - 24.04.1993, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1993
42
Minninff
Jóhanna Gróa
Ingimundardóttir
Fædd 21. september 1911
Dáin 15. apríl 1993
Ýmsir eiga eftir að minnast vetr-
arins 1992-1993 fyrir umhleypinga
og slæma tíð til lands og sjávar.
Því birtir í hugum fólks þegar merki
sjást þess að vetur konungur sé
smám saman að lina tökin á nátt-
úru landsins og þjóðinni sem í því
býr.
Mannsævin er ekki ósvipuð nátt-
úrunni. Æskan er vorið, fullorðins-
árin sumarið og efri ár mannsins
líkjast haustinu. Sumir þurfa að
þreyja langan vetur við erfiða sjúk-
dóma og langt helstríð. Þeim er
dauðinn sem vorið, þegar þeir eru
kallaðir til nýs lífs. Þessi líking fell-
ur vel að lífsferli Jóhönnu Ingi-
mundardóttur, sem andaðist í Sól-
vangi í Hafnarfirði 15. apríl síðast-
liðinn eftir langa og erfiða sjúk-
dómslegu.
Jóhanna fæddist á Svarthamri í
Súðavíkurhreppi 21. september
1911. Móðir hennar var Sigríður
Þórðardóttir. Hún var fædd í Tungu
í Skutulsfirði og var af hinni svo
kölluðu „svörtu ætt“. Þess má geta
að Jón Sigurðsson forseti var af
þessari ætt og Sigurður bróðir hans
mun hafa verið forfaðir Sigríðar.
Þá var hún einnig skyld Thorsteins-
son-fólkinu á Bíldudal. Sigríður var
alin upp hjá föðurbróður sínum,
Sigurði Sigurðssyni á Læk í Aðal-
vík, bróður Hermanns Sigurðssonar
á Sléttu í Aðalvík. Af honum ganga
þær sögur að aldrei hafi nokkur
maður farið bónleiður til búðar frá
honum. Faðir Jóhönnu var Ingi-
mundur Þórðarson, Arasonar. Ari
í Múla í Kollafirði var þríkvæntur
og hafði það í flimtingum að hann
hefði eignast tuttugu og níu og
hálft barn vegna þess að eitt fædd-
ist andvana. Einn sona Ara var
Jón, faðir Bjöms, ritstjóra ísafoldar
og síðar ráðherra, föður Sveins
Björnssonar forseta, og voru þau
Jóhanna og Sveinn því þremenning-
ar. Að Jóhönnu stóðu því styrkir
ættstofnar sem teygja greinar sínar
víðs vegar um íslenskt þjóðlíf. Ýms-
ir fremdarmenn þjóðarinnar voru
því skyldir henni. Margir forfeður
Jóhönnu voru stórbændur, miklir
fyrir sér og ganga af þeim ýmsar
sögur. Mörgum var það sameigin-
legt að láta ekki troða sér um tær
og þoldu illa að hallað væri á lítil-
magnann. Þessa skapfestu og
mannkosti forfeðra sinna og for-
mæðra átti Jóhanna í ríkum mæli.
Jóhanna var sjötta í röð átta
systkina, en eitt þeirra dó í bernsku.
Hún ólst upp á Svarthamri til
þriggja ára aldurs. Þá fluttust for-
eldrar hennar að Kletti í Kollafirði
sem var föðurleifð hans. Ingimundi
föður hennar þvarr heilsa þegar þau
höfðu búið þar skamma hríð og
fluttistþá fjölskyldan í Hnífsdal þar
sem Ingimundur lést árið 1924.
Sigríður fluttist þá með þeim fimm
bömum sínum sem með henni voru
til ísafjarðar og þaðan skömmu síð-
ar til Reykjavíkur. Tvær elstu dæt-
ur hennar voru þá fluttar til Kaup-
mannahafnar. Þorbjörg, sú elsta,
vildi létta undir með móður sinni
og bauðst til að taka Jóhönnu til
sín. Hélt hún til Kaupmannahafnar
árið 1926 og dvaldist hjá systur
sinni næstu árin. í Kaupmannahöfn
lærði Jóhanna meðal annars kjóla-
saum og varð einna fyrst íslenskra
kvenna til þess að læra snyrti-
fræði. Jóhanna söng mikið á þess-
um árum og tók þátt í kórstarfi.
Einhveiju sinni í upphafi fjórða ára-
tugarins kom þýskur karlakór til
Kaupmannahaftiar. Söngstjóri
kórsins gisti á heimili systur Jó-
hönnu og mágs. Hún söng fyrir
Þjóðveijann og hreifst hann svo af
fegurð raddar hennar að hann
mæltist til þess við þau hjónin að
Jóhanna yrði send til söngnáms í
Þýskalandi. Til þess voru hins vegar
engin efni og fór hún því hvergi.
Jóhanna dvaldist í Danmörku til
ársins 1939 að undanteknu einu ári
er hún var hér á íslandi. Hún kom
hingað til lands með Gullfossi sum-
arið 1939 í síðustu ferð skipsins
fyrir stríð og setti skömmu síðar
upp snyrtistofu í Kirkjuhvoli ásamt
Kristínu Ingimundardóttur og
starfrækti hana um nokkurra mán-
aða skeið. Þá veiktist hún og varð'
að hætta störfum.
Þegar hún hafði nokkurn veginn
náð sér eftir veikindin hélt hún til
Vestmannaeyja sumarið 1940 og
settist að hjá Ingibjörgu systur sinni
sem veitti forstöðu matstofu sem
Einar Sigurðsson starfrækti. Með
ferð Jóhönnu til Vestmannaeyja
réðust örlög hennar. Þar var margt
af ungum mönnum sem leist vel á
þessa glæsilegu stúlku. Jóhanna var
höfðingleg í fasi, fríð sýnum, með
hrafnsvart hár og ljósblá augu. Einn
af þessum ungu mönnum, Bjöm,
sonur heiðurshjónanna Sigurðar
Sæmundssonar og Guðbjargar
Björnsdóttur á Hallormsstað, leit
hana augum á matstofunni og skaut
Amor undir eins ör í hjarta hans.
Skömmu síðar var haldinn dans-
leikur á vegum Akoges-félagsins,
en þar var Bjössi félagi. Hann hafði
boðið frænku sinni með sér á ball-
ið. Hann sá þar Jóhönnu og dans-
aði við hana. Honum leist mæta vel
á stúlkuna og það fór vel á með
þeim. Þegar leið að lokum dans-
leiksins kom hann að máli við
frænku sína og tjáði henni að hann
hygðist fylgja Jóhönnu heim.
„Blessaður, Bjössi minn, fylgdu
henni bara heim, ég sé um mig,“
svaraði frænkan. Það er gott að
eiga góðar frænkur að. Er ekki að
spyija að því að ástir tókust með
þeim Jóhönnu og Birni og opinber-
uðu þau trúlofun sína á þjóðhátíð
árið eftir.
Bjöm Sigurðsson er fæddur 25.
júlí 1918 að Tjömum í Vestur-Eyja-
fjallahreppi þar sem foreldrar hans,
Guðbjörg og Sigurður bjuggu þá.
Hann er annar í röð fjögurra systk-
ina. Hann fluttist með foreldmm
sínum til Vestmannaeyja árið 1923
og stundaði þar nám. Hann vann
þar við ýmis störf, lék í lúðrasveit
og var hrókur alls fagnaðar eins
og hann hefur verið æ síðan. Em
því engin undur þótt Jóhanna hafi
fallið fyrir honum.
Björn hafði lokið námi í húsa-
smíði árið 1938, tvítugur að aldri,
og árið 1943 hlaut hann réttindi
sem byggingameistari. Þorsteinn
Einarsson, þáverandi íþróttafulltrúi
ríkisins, hafði kennt Birni í gagn-
fræðaskóla og kom að máli við
hann til þess að biðja hann að taka
að sér umsjón með uppbyggingu
skólamannvirkja á Laugarvatni.
Þau ungu hjónaleysin fluttust þá
til Reykjavíkur og hóf Bjöm undir
eins störf við uppbygginguna á
Laugarvatni. Jóhanna neitaði að
búa þar með honum fyrr en þau
væru gift og var því brúðkaupsdag-
urinn ákveðinn. Að morgni 12. júní
1943 var Bjössi ferðbúinn á hlaðinu
á Laugarvatni. Bar þá að matráðs-
konuna, Sigurlaugu Björnsdóttur,
sem var systir Haralds Björnssonar
leikara. Bjössi vindur sér að henni
og segir formálalaust: „Ég ætla að
skreppa suður til Reykjavíkur að
gifta mig.“ Sigurlaug starði furðu
Iostin á Björn og hafði þetta oft í
flimtingum síðar meir. Hún var
mikil kona fyrir sér og eignuðust
ekki allir vináttu hennar. En Bjöm
og Jóhanna urðu henni nánir vinir.
Það var þennan dag, 12. júní
1943, sem þau Björn og Jóhanna
gengu í hjónaband. Jóhanna fluttist
þá um sumarið að Laugarvatni og
dvöldust þau hjónin þar til hausts.
Ekki var ti! húsnæði til þess að
hýsa verkafólk á meðan skólahald
stóð yfir og fóru þau því til Vest-
mannaeyja um haustið og settust
að á Hallormsstað hjá foreldrum
Björns.
Þeir sem lesa þessa grein virða
höfundi hennar það vonandi ekki
til lasts að hann er ekki ætíð sam-
kvæmur sjálfum sér en kallar Bjöm
stundum Bjössa, enda gengur hann
aldrei undir öðm nafni í fjölskyldu
sinni en Bjössi frændi og eftir að
hann eignaðist Jóhönnu var hún
auðvitað kölluð Jóhanna hans
Bjössa frænda. Ættmenn hennar
kölluðu hana hins vegar Góu.
Um vofið eftir héldu þau aftur
austur að Laugarvatni þar sem
haldið var áfram uppbyggingunni.
Þá um haustið fluttust þau til
Reykjavíkur og hófu fyrst búskap
á Bakkastíg 5 hjá Grími Guðmunds-
syni og Pálínu Vemharðsdóttur,
sem áttu þetta hús. Þau vom þá
að reisa sér hús við Faxaskjól 18
og tók Björn við byggingu þess.
Vorið 1945 fengu ungu hjónin íbúð
í því húsi og bjuggu þar um nokk-
urt skeið. Til gamans má geta þess
að þær Pálína og Guðbjörg, móðir
Björns, voru fornvinkonur. Guð-
björg hafði sem ung stúlka verið
send til Reykjavíkur til þess að
læra karlmannafatasaum og kynnt-
ust þær Pálína þá. Ekki var vitað
að Pálína legði í langferðir aðrar
en þær að heimsækja Guðbjörgu til
Vestmannaeyja og aldrei leið svo
ár á meðan báðar lifðu og höfðu
heilsu, að þær heimsæktu ekki hvor
aðra.
Árið 1955 eignuðust þau Björn
og Jóhanna íbúð í blokk við Nesveg
9, en Björn var byggingarmeistari
að því húsi. Þaðan fluttust þau í
íbúð í Sólheimum 23 árið 1960, en
Björn var einnig byggingarmeistari
að því húsi. Þar bjuggu þau sér
fallegt heimili og hlýlegt, þar sem
gott er að koma.
Jóhanna vann mest innan heimil-
is. Þó má geta þess að hún kenndi
hannyrðir hálfan vetur á Laugar-
vatni, árið 1947. Um vorið var hald-
in sýning á handavinnu nemenda
hennar og var allt handbragð róm-
að. Jóhanna söng einnig í ýmsum
kórum en eins og að framan segir
hafði hún hljómfagra söngrödd.
Hún söng í Kór kvennadeildar
Slysavarnafélagsins í Reykjavík á
meðan hann starfaði; þegar Nes-
kirkja var vígð árið 1957 tók hún
þátt í stofnun kirkjukórsins þar og
um margra ára bil söng hún í kór
Langholtskirkju. Þegar Áskirkju-
söfnuðurinn var stofnaður var hún
beðin að syngja þar við guðsþjón-
ustur og sinnti því um nokkurt
skeið.
Árið 1947 veiktist hún skyndi-
lega, en þau hjónin voru þá stödd
austur á Laugarvatni. Aldrei fékkst
nein skýring á þessum veikindum,
en þá dapraðist henni mjög sýn og
var hún upp frá því mjög sjóndöp-
ur. Það virtist þó ekki há henni við
heimilisstörfin sem hún innti af
hendi af miklum myndarskap.
Henni var leitað lækninga hérna
heima og í Kaupmannahöfn en þær
báru takmarkaðan árangur. Sjálf-
sagt hefur sjónskerðingin valdið því
að hún vann ekki utan heimilis, en
fleira kom til.
Árið 1950 hlotnaðist þeim hjón-
um sú hamingja að eignast dreng.
Hann fæddist 8. maí og var skírður
Björn Jóhann. Jóhanna unni honum
heitt og helgaði honum líf sitt upp
frá því. Björn Jóhann kvæntist árið
1974 Annýju Antonsdóttur og eign-
aðist með henni tvö börn, Guð-
björgu og Jóhann. Þau slitu sam-
vistum eftir nokkurra ára hjóna-
band. Hann býr nú með Ölmu Guð-
mundsdóttur og eiga þau saman
einn dreng, Davíð. Alma á telpu frá
fyrra hjónabandi sem Erna heitir.
Leit Jóhanna á þessi fjögur börn
sein sín barnabörn og gerði aldrei
upp á milli þeirra.
Jóhanna var listræn kona eins
og fram hefur komið og næm. Hún
fann á sér gestakomur og óorðna
hluti. Tvisvar sinnum henti það að
hún sá mannskaða um leið og hann
varð í öðrum landsfjórðungi. Þannig
sá hún að næturlagi vélskipið Þor-
móð farast á leið sinni frá Bíldudal
og flugslys norður við Héðinsfjörð
sá hún einnig, en í bæði skiptin var
hún stödd úti í Vestmannaeyjum.
Henni var ekki vel við þessa
skyggnigáfu sína. Eitt sinn dreymdi
hana að til hennar kæmi maður sem
sagði við hana að hún skyldi rækta
það sem henni hefði verið gefið.
Þessi næmleiki margra íslendinga
er afar merkilegt fyrirbrigði og
ýmsar sögur ganga af skyggnigáfu
forfeðra Jóhönnu. Þannig bar við
að langamma hennar, sem Ingi-
björg hét og ólst upp í Hvallátrum,
týndist eitt sinn er hún var bam.
Hennar var leitað í þijá daga án
árangurs og var hún talin af. Þá
var það að einhver hreyfing sást á
nesodda sem gekk út úr eyjunni og
var farið að huga að því hvað þama
var. Fannst þá bamið og var að
leika sér að beinhnappi. Sagðist
henni svo frá að til sín hefði komið
kona sem hún hélt fyrst að væri
móðir sín. Hún bað hana að koma
með sér og fór með hana á ókunn-
an bæ. Hún gaf henni þar gott að
borða og var ósköp góð við hana.
Ingibjörg sá þar stúlku liggjandi á
gólfinu og bað konan hana að fara
höndum um hana. Hún fór um hana
höndum nokkrum sinnum og batn-
aði þá stúlkunni. Konan fylgdi henni
síðan út á svo nefndan Kjóutanga
og sagði henni að bíða þar þangað
til hún fyndi leiksystkini sín. Hún
fékk henni þennan hnapp að leika
sér að og var barnið hið ánægð-
asta. Ekkert virtist ama að því þrátt
fyrir þessa löngu útivist. Ingibjörg
var fædd árið 1805 og mun hafa
verið þriggja ára þegar þessi at-
burður varð.
Þau hjónin, Jóhanna og Bjössi
fóru ýmsar ferðir til útlanda. Þau
urðu einna fyrst íslendinga til þess
að nema land á sólarströndum
Spánar og með systur Jóhönnu og
manni hennar fóru þau ýmsar ferð-
ir um Evrópu. í einni þessara ferða
voru þau stödd suður á Spáni. Tók
þá Bjöm eftir því að Jóhanna átti
orðið erfitt með gang og þurfti
hann að styðja hana. Þau héldu
bæði að þetta væri tengt sjónskerð-
ingunni og ræddu málið við Ingi-
mund Gíslason, systurson hennar,
þegar heim kom, en Ingimundur
er eins og margir vita einn af
fremstu augnlæknum íslendinga.
Hann svaraði: „Blindur maður get-
ur gengið, ef hann er leiddur," og
var því leitað annarra lækna. Þá
kom í ljós að Jóhanna þjáðist af
taugalömun.
Um þetta leyti hafði Bjöm reist
sumarbústað að Laugarvatni og
dvöldust þau hjónin þar löngum á
sumrin. Það er upp bratta brekku
að fara að bústaðnum og fengu þau
gjaman aðstoð við að komast þang-
að upp eftir. En ef slík aðstoð brást
gekk Jóhanna þessa brekku með
aðstoð eiginmanns síns og tókst það
þótt nokkurn tíma tæki sú ferð.
Þrautseigjan var slík að aldrei
skyldi gefist upp.
Jóhönnu dapraðist sýn þegar á
leið ævina og lömunin jókst. Bjöm
stóð við hlið hennar, annaðist hana
og aðstoðaði af einstakri umhyggju
og ástúð. Oft hefur verið rætt um
hlutskipti sjónskertra kvenna, að
það sé erfitt og því hefur verið
haldið fram að vegna þeirra viðmiða
sem eru í vestrænum samfélögum
þar sem of mikið tillit er tekið til
þarfa karlmanna, sé hlutur fatlaðra
kvenna rýr. Ég nefndi oft hann
Bjössa frænda sem dæmi um það
hvernig eiginmenn gætu reynst
fötluðum eiginkonum sínum.
Veturinn 1991 var svo komið að
Jóhanna þurfti svo mikla aðstoð og
aðhlynningu að Björn átti erfitt með
að sinna henni eins og hann vildi.
Var því horfið á það ráð að hún
fluttist á Sólvang í Hafnarfirði. Þar
dvaldist hún til dauðadags. Ætíð
hélt hún reisn sinni og sinnti um
útlit sitt á hveijum degi. Sú ákvörð-
un að Jóhanna flyttist suður á Sól-
vang var þeim hjónum erfið. Jó-
hanna saknaði heimilisins og um-
hyggju eiginmannsins og Bjössi
saknaði þess innilega að hafa hana
ekki hjá sér. Það bætti þó úr skák
að Jóhanna naut einstakrar um-
hyggju og alúðar starfsmanna á
Sólvangi og Bjössi vissi að hann
hafði gert fyrir hana það sem hon-
um var unnt.
Þegar dauðinn drepur á dyr
brestur strengur í bijósti þeirra sem
eftir lifa. Þeim má þó vera léttir
að því að þjáningum ástvinar er
lokið, en minningin um mikilhæfa
merkiskonu lifir þeirra á meðal.
Arnþór Helgason.
Föstudaginn 23. apríl vartil mold-
ar borin Jóhanna Gróa Ingimundar-
dóttir, Sólheimum 23, Reykjavík.
Góa, eins og hún var alltaf kölluð,
fæddist að Svarthamri við Álftafjörð
í ísafjarðardjúpi 21. september
1911. Foreldrar hennar voru hjónin
Sigríður Þórðardóttir ættuð úr
Sléttuhreppi í Norður-ísaijarðar-
sýslu og Ingimundur Þórðarson frá
Kletti í Gufudalssveit.
Þau hjónin eignuðust átta börn
og var Góa þriðja yngst þeirra.
Vegna veikinda Ingimundar hættu
hjónin búskap á Kletti og fluttust
til Hnífsdals. Þegar Góa var 13 ára
dó Ingimundur faðir hennar og móð-
ir hennar fluttist með bömin til ísa:
fjarðar og síðar til Reykjavíkur. í
Reykjavík heldur Sigríður heimili
fyrir yngri börnin, en þau eldri voru
flutt að heiman og höfðu systur
hennar Þorbjörg og Ingunn sest að
í Kaupmannahöfn. Þegar fram liðu
stundir gekk Gróa á vit nýrra ævin-
týra og sigldi til Kaupmannahafnar
til Þorbjargar systur sinnar. í Kaup-
mannahöfn dvaldist hún í 11 ár.
Þegar síðari heimsstyijöldin
braust út flúðu allir íslendingar heim
sem staddir voru í útlöndum og þar
á meðal Góa. Hún kom heim með
síðustu skipum og settist að hjá
mömmu sinni í Reykjavík, um stund-
arsakir.
Árið 1940 fór Góa til Vestmanna-
eyja og ætlaði að dveljast um stund
hjá systur sinni Ingibjörgu, sem rak
þar matstofu. í Eyjum urðu þátta-
skil í lífi Góu, því að þar kynntist
hún fyrst Birni Sigurðssyni, bygg-
ingameistara, sem varð síðar eigin-
maður hennar. Þau flytjast upp á
landið frá Eyjum eins og það var
kallað, því að Björn hafði tekið að
sér miklar byggingaframkvæmdir á
Laugarvatni.
Árið 1943 gifta þau sig og setjast
að í Reykjavík. í Reykjavík búa þau
sér fagurt heimili og byggja sumar-
bústað á Laugarvatni. Þau hjónin
eiga einn son, Björn Jóhann. Kona
hans er Alma Guðmundsdóttir og
bamabörnin eru orðin fjögur, sem
öll em þeim til mikillar gleði. Ég
minnist þess hvað Góa var góð við
börnin mín og umgekkst þau eins
og þau væru hennar eigin börn. Var
það drengjunum mínum tilhlökkun-
arefni þegar þeir áttu að fá að fara
til Góu frænku.
Vegna mágsemdar höfðum við
hjónin mikil samskipti við þau Björn
og Góu, og ég gleymi seint mörgum
þeim ferðalögum, sem við fórum
saman. Eins var mikið gaman að
koma inn á heimili þeirra og sitja
þar við veisluborð með vinum og
ættingjum og þá var oft mikið sung-
ið því að hjónin voru í meira lagi
söngelsk. Góa söng í mörgum kór-
um, bæði andlegum og veraldlegum.
Góa var afar prúð kona í allri
framkomu, fremur há vexti og fríð
sýnUm og var gjarnan tekið eftir
henni þar sem hún var meðal fólks.
Nú er hún horfín af sjónarsviði hins
mannlega heims' og var sú síðasta
af fimm glæsilegum systrum, sem
allar eru nú gengnar á vit feðra
sinna.
Mikill harmur er kveðinn að börn-
um og eiginmanni, sem gerði allt
sem í hans valdi stóð til að létta
sjúkdómsbyrði konu sinnar.
Ég og fjöiskylda mín vottum börn-
um, eiginmanni, ættingjum og vin-
um okkar dýpstu samúð. Guð blessi
ykkur öll.
Gísli Kristjánsson.