Morgunblaðið - 24.04.1993, Blaðsíða 19

vitund. Þessir þættir eru studdir vax-
andi kröfum mannkyns um tilveru
þarsem gildi og virðing einstaklings-
ins séu í heiðri höfð - eða einsog
segir í inngangsorðum að Stofnskrá
Sameinuðu þjóðanna, annarri máls-
grein, þá eru þær staðráðnar í „að
staðfesta að nýju trú á grundvallar-
réttindi manna, virðingu þeirra og
gildi, jafnrétti karla og kvenna og
allra þjóða, hvort sem stórar eru eða
smáar“.
Frumkvöðlum Sameinuðu þjóð-
anna í lok seinni heimsstyijaldar var
dagljóst, að þegar mannréttindi eru
virt að vettugi eða fótum troðin, þá
er ekki einungis um að ræða sorgar-
sögu þess einstaklings eða einstak-
linga sem í hlut eiga, heldur skapar
slíkt framferði einatt skilyrði félags-
legrar og pólitískrar spennu og óró-
leika, sem leitt geta til árekstra og
ofbeldis innan samfélagsins ogjafn-
vel þjóða í millum. Þetta er enn frek-
ar áréttað í Mannréttindayfirlýsingu
Sameinuðu þjóðanna árið 1948, þar-
sem í upphafí segir að viðurkenning
á mannréttindum og eðlislægri virð-
ingu mannsins sé „grundvöllur frels-
is, réttlætis og friðar í heiminum" -
og þá um leið skilyrði heiibrigðrar
menningar.
Homsteinn þessa viðhorfs er
semsé trúin á áskapað eigingildi
hvers einasta manns. Og til að ná
þroska og lífsfyllingu þarf einstakl-
ingurinn ekki einungis að eiga þess
kost að taka þátt í félagslegri og
pólitískri framvindu samfélagsins
heldur líka í trúarlífi, listrænni við-
leitni, andlegum umbrotunum og
öðru því sem auðga kann anda hans.
Ekkert af þessu á að vera háð boðum
og bönnum stjórnvalda. Einstakling-
urinn á að hafa bæði frelsi og tæki-
færi til að skapa sjálfum sér örlög
að svo miklu leyti sem honum er það
fært og það brýtur ekki í bága við
náttúrlega hagsmuni annarra.
Meðþví einatt er vandkvæðum
bundið að finna sannleika og rétt-
læti í pólitískum og félagslegum efn-
um, sýnir reynslan að happasælast
er að stuðla að hvorutveggja í fráls-
um og opinskáum samræðum. Óheft
umræða er ekki einasta réttmæt út-
rás fyrir skoðanaágreining, heldur
dregur hún einnig úr líkum þess að
félagslegt andóf taki á sig harkalega
mynd. Þareð það er gömul saga að
opinberir embættismenn eiga til að
láta geðþótta ráða gerðum sínum og
ákvörðunum og þareð meirihluti
lýðsins á til að virða að vettugi frelsi
og hagsmuni einstaklingsins þegar
ímyndaður eða raunverulegur vandi
steðjar að þá er nauðsynlegt að
vernda rétt einstaklingsins, ýmist
með lagabókstaf sem bindur bæði
löggjafarþing og ríkisvald einsog
tíðkast hérlendis eða með sögulegum
hefðum sem hafa hemil á valdsmönn-
um einsog í Bretlandi þarsem ekki
er stjómarskrá.
Hagmunir hvers einstaks þjóðfé-
lagsþegns eiga kröfu'á að vera metn-
ir og virtir til jafns við hagsmuni
annarra - og á það líka við um geð-
sjúklinga, fanga og önnur olnboga-
böm samfélagsins. Ýmsir fijáls-
hyggjumenn hafa haldið því fram
með sinni hvimleiðu og grunnskreiðu
sjálfumgleði, að ríkisvaldið eigi ein-
ungis að gæta þess að ýta ekki und-
ir misrétti. Ferill Margrétar Thatcher
í Bretlandi og þeirra Reagans og
Bush í Bandaríkjunum er til vitnis
um veig þeirrar yfirlýsingar. Aðrir
halda því fram að ríkisvaldinu beri
beinlínis skylda til að draga úr mis-
rétti, að minnstakosti að því marki
að sjá þeim sem verr eru settir fyrir
tækifæmm til jafns við aðra.
Frelsið og merkingar þess
Mannréttindi em talin vera undir-
staða frjálsrar samfélagsskipunar á
Vesturlöndum og víðar, þó kannski
séu þau það meira í orði en á borði.
Þau gefa til kynna með hvaða hætti
samfélagið verndar frelsi einstakl-
ingsins. En „frelsi" er viðsjált orð
og hefur fleiri en eina merkingu.
Frelsi getur til dæmis þýtt að ytri
þvingunum sé ekki til að dreifa. I
þeirri merkingu er öllum íslending-
um, snauðum jafnt sem fjáðum,
fijálst að ferðast hvert sem þeim
þóknast, til Ástralíu eða Japans eða
Suður-Amríku eða hvert sem mönn-
um annars dettur í hug. En í öðrum
skilningi felur frelsishugtakið í sér,
að einstaklingurinn verði að hafa
möguleika til að gera eitthvað áðuren
hann geti talist frjáls að því. í þeim
skilningi er þeim einum fijálst að
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1993.19
ans, og að hvorttveggja yrði best
tryggt með virkri þátttöku þess síð-
amefnda. Af þessu leiddi þá skoðun
að einstaklingur og borgari væru í
raun réttri einn og sami hlutur:
þroskun einstaklingsins fæli í sér
þroskun borgarans og öfugt. Sjálfur
Períkles sagði í frægri líkræðu: „Við
... lítum svo á að maður sem ekki
sýnir opinberum málefnum neinn
áhuga sé ekki skaðlaus heldur gagns-
laus einstaklingur." Það var borgríkj-
unum gersamlega framandi hug-
mynd, að menn gætu tekið út þroska
og fullnýtt hæfileika sína á afmörk-
uðu sviði einkalífsins, hvort heldur
var um að ræða kaupsýslu, listsköp-
un eða trúmál. Bæði Platon og Arist-
óteles héldu fram félagslegu eðli
mannsins og lífrænu og samhang-
andi eðli þjóðfélagsins þarserrr öll
mennsk viðfangsefni væru samtvinn-
uð.
Til gamans má geta þess að gríska
orðið yfir einstakling var og er enn
idjót, en á flestum vestrænum tung-
um hefur orðið fengið merkinguna
„fáviti“, sem ugglaust stafar af því,
að einstaklingar sem ekki höfðu af-
skipti af opinberum málum voru
álitnir eitthvað skrýtnir og jafnvel
fávísir. Á hinn bóginn er mér ráð-
gáta hversvegna orðið hefur haldið
upprunalegri merkingu sinni í grísku
en fengið hina merkinguna í öðrum
tungum.
Höfundur er rithöfundur og
fyrrum formaður Islandsdeildar
Amnesty Intemational.
ates og Platon, hafa haldið því fram,
að maðurinn sé fijáls í eiginlegum
skilningi þegar hann trúir þvi sem
satt er og gerir það sem er siðgæðis-
lega rétt. Þeir eru semsé þeirrar
skoðunar að frelsi til að trúa villu-
kenningum og gara rangt sé alls
ekki raunverulegt frelsi. Fjórða teg-
und frelsis felst í því að vinna bug
á þeim sálrænu vandamálum sem
hefta framtak og athafnasemi ein-
staklingsins.
Tvær fyrstnefndu merkingar hug-
taksins „frelsi" varða samskipti ein-
staklings og ríkisvalds í lýðræðis-
samfélagi og snerta því umræðuna
um mannréttindi. í vestrænum lýð-
ræðissamfélögum er það ekki talið
-vera í verkahring ríkisvaldsins að
koma í veg fyrir útbreiðslu villukenn-
inga eða draga úr siðlausu atferli
þegnanna, né heldur er það talið
verkefni ríkisstjórna að draga úr
sálrænum vandamálum þegnanna,
þó vísast mætti gera það með því
að setja einstaklingsfrelsinu skyn-
samlegar skorður.
Endaþótt frelsið og þau mannrétt-
indi sem því eru samofin séu mikils-
verð hlunnindi, þá geta þau í sumum
tilfellum rekist harkalega á önnur
eftirsóknarverð gæði. Æðsta stig
málfrelsis fælist líklega í því að heim-
ila lýðskrumurum að æsa til uppþota
og ofbeldis, en enganveginn víst að
það þjónaði best hagsmunum samfé-
lagsins og þegna þess. í mörgum
tilvikum rekast hinar ýmsu tegundir
frelsis og mannréttinda hver á aðra,
til dæmis réttur hóteleiganda til að
veita þeim þjónustu sem honum gott
þykir og réttur minnihlutahópa ein-
sog til dæmis homma til sömu þjón-
ustu og öðrum er veitt. Annað dæmi
er hlutfallslega hærri skattar á auð-
mönnum en fátæklingum. Sú skatt-
heimta heftir að vissu marki frelsi
og rétt auðmanna til að veija auðæf-
um sínum að eigin geðþótta, en eyk-
ur á hinn bóginn möguleika fátækl-
inga til að njóta sín og lífsins.
Mannréttindalöggjöf hvers samfé-
lags speglar þau úrræði sem gripið
hefur verið til í því skyni að greiða
úr óhjákvæmilegum flækjum og
milda árekstra sem verða þegar ólík-
ir hópar takast á um réttindi sín.
Þessi löggjöf er jafnframt til vitnis
um menningarstig umrædds þjóðfé-
lags. Þeim mun meiri viðleitni í átt
til jafnaðar og jafnréttis, þeim mun
hærra menningarstig. Þessa stað-
hæfingu munu fijálshyggjumenn og
þeirra nótar telja fráleita; þeir um
það.
Grískar rætur
Mannréttindi þau, sem vestræn
lýðræðisríki hafa lögleitt í meira og
minna mæli, eiga sér ekki langa
sögu, en á hinn bóginn má rekja
rætur þeirra allt aftur til Forn-
grikkja og þá einkum Aþeninga á
fimmtu öld fyrir Kristsburð. Þá var
gerð djarfasta tilraun til lýðræðis-
skipulags sem sögur fara af, þó hún
□ERTZEN
SYNING
STÓRVIRKAR HÁÞRÝSTIDÆLUR
frá OERTZEN*
Bjóbum þýsku OERTZEN háþrýstidælurnar fyrir verktaka og aðra þá
sem þurfa kraftmiklar dælur, t.d. til húsahreinsunar,
skipahreinsunar og sandblásturs.
Dælur og dælustöbvar fyrir sjávarútveginn.
Sérstakar rörahreinsidælur sem losa og hreinsa úr stífluðum rörum.
Sýning laugardag 24. apríl kl. 14:00 -17:00
Komið og reynið tækin og kynnist möguleikum þeirra!
550 bar

Skeifan 3h-Sími 812670-FAX 680470
Sigurður A. Magnússon
„Það verður æ ljósara
að mannréttíndi hafa
ævinlega verið horn-
reka í íslenskri lög-
gjöf.“
ferðast til fjarlægra staða sem hafa
til þess fjárhagslegt bolmagn. Þriðja
merking frelsis gæti verið í því fólg-
in að fá að gera það sem rétt er.
Ýmsir hugsuðir, þeirra á meðal Sókr-
væri að vísu bundin við fijálsborna
karlmenn sem nutu borgararéttinda,
en hvorki konur, aðkomumenn né
þrælar, sem samtals námu tveimur
þriðju hlutum íbúanna, nutu mann-
réttinda fullgildra borgara.
í Aþenu áttu semsé allir fullgildir
borgarar - um það bil þriðjungur
íbúanna - að sækja þjóðfundi og fjalla
um öll málefni borgríkisins. Opinber-
ir embættismenn voru oftast kjörnir
með hlutkesti og stjórnuðu í nafni
lýðsins. Kjörtímabil þeirra voru stutt
og endurkjör heyrði til undantekn-
inga. Þetta kosningafyrirkomulag og
fjölmennir kviðdómar réttarkerfisins
tryggðu mjög viðtæka þátttöku al-
mennra borgara í stjórn ríkisins.
Enda þótt 500-manna-ráðið hefði á
hendi daglegan rekstur ríkisvaldsins,
þá laut það stjórn og eftirliti þjóð-
fundarins.
Tilraun Aþeninga til að koma á
beinu lýðræði með virkri þátttöku
borgaranna var í flestu tilliti stór-
merkileg, þó vankantar væru aug-
ljósir, meðal annars þeir að kvenþjóð-
in var útilokuð frá þátttöku, þrælar
voru um þriðjungur borgarbúa eða
kringum 100.000, og ekki var gert
ráð fyrir að aðfluttir menn eða niðjar
þeirra gætu öðlast borgararéttindi.
Augljóslega stóð þrælahald að hluta
undir velmegun Áþeninga á gullöld-
inni einsog það stuðlaði að velmegun
íslendinga á öndverðri þjóðveldisöld:
þjóðfélagið í heild var reist á misrétti.
Hinsvegar er á það að líta, að
hvergi á heimskringlunni komust
mannréttindi í fornöld í hálfkvisti við
það sem tíðkaðist meðal þorra
Aþenubúa, og geta jafnvel verið öf-
undarefni okkur nútímamönnum.
Eins má gjama hafa hugfast að
Aþeningar skópu á fímmtu öld fyrir
Kristsburð menningarverðmæti sem
ekki eiga sér neina hliðstæðu í ver-
aldarsögunni. Á það er ekki bent til
að réttlæta þrælahald og kvennak-
úgun Aþeninga né ýmsan annan
ósóma sem látinn var viðgangast,
heldur einungis til að ýja að þeim
möguleika að beint samband kunni
að vera milli mannréttinda í til-
teknum samfélögum eða samfélags-
hópum og menningarafreka þeirra.
Vissulega stóð menning með blóma
í ýmsum ríkjum fornaldar, Babýlón-
íu, Assýríu, Egyptalandi, svo nokkur
þau helstu séu nefnd, en allar þessar
menningarþjóðir og margar fleiri
höfðu staðnað í ófijórri dýrkun á
dauðanum og flóknum helgisiðum
sem miðuðu meir við annað líf en
það sem lifað er hémamegin grafar.
Grikkir urðu fyrstir allra til að gera
manninn að mælikvarða mannlegrar
tilveru og setja um leið gildi og helgi
einstaklingsins á oddinn. Deila má
um hvort rétt sé eða heppilegt að
hafa manninn að mælistiku allra
hluta, en um hitt verður ekki deilt
að mannhelgi og mannréttindi eiga
upptök sín í hinu hijóstruga, fjöllótta
og vogskoma landi syðst á Balkan-
skaga.
Hugmynd Aþeninga og annarra
borgríkja sem fóm svipaða leið í
stjómarháttum var sú, að velferð rík-
isins væri nátengd velferð borgar-
ÖRKJN 1050