Morgunblaðið - 15.01.1995, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
fram. Ef því er svo farið segir það mér ein-
'faldlega að það sé eitthvað að í stjórnsýsl-
unni. Menn þurfa að geta treyst því að unn-
ið sé að þeim málum sem þeir bera fyrir
bijósti án þess að þurfa að fylgja þeim eftir
með persónulegum viðtölum og án þess að
tala við ráðherrann. Það gengur einfaldlega
ekki að reka menntamálaráðuneytið gegn um
síma eða með viðtölum við fólk. Það er held-
ur engan veginn æskilegt og þjóðinni ekki
til heilla að slik vinnubrögð séu viðhöfð. Ég
fullyrði að þetta séu leifar gamals tíma, sem
ekki kemur aftur. Mér finnst í hæsta máta
óeðlilegt ef á að beita slíkum vinnubrögðum.
Ef menn telja sig verða að ná í ráðherra til
að fá afgreiðslu sinna mála, er ekki gætt
jafnræðis. Við skulum segja að þeir sem nái
fundi ráðherrans fái einhveija fyrirgreiðslu í
sínum málum. Hvað þá um alla hina? Enda
er þetta ekki þannig. Ég fæ erindin engu að
síður. Það er grundvallarmisskilningur, sem
ég hefi orðið var við, að fólk heldur að ef
að það nær ekki í ráðherra, sé ekkert unnið
í þeirra málum. Nútímaþjóðfélag þarfnast
annars konar vinnubragða. En þá þarf líka
að tryggja að þær stofnanir, sem undir ráðu-
neytin heyra, séu í raun svo sjálfstæðar að
fólk þurfi ekki að leita inn í ráðuneytin með
stórt sem smátt. Ég held því fram að stjórn-
kerfið sé ekki nægilega skilvirkt. Að sjálf-
stæði stofnananna, sem undir ráðuneytin
heyra, sé ekki nægilegt. Þar á ég kannski
sérstaklega við skólana. Þessu er ég og hefi
verið að reyna að breyta með þeim frumvörp-
um sem eg hefi flutt og bíða núna af-
greiðslu. Ég trúi því að sagan sýni, þó ég
njóti þess kannski ekki á neinn hátt, að ég
hafi lagt nokkur lóð á vogarskálarnar í þeim
málaflokkum sem mér hefur verið treyst fyr-
ir.“_
Ólafur, sem að jafnaði er í ráðuneytinu
12 tíma á dag og lang flestar helgar, kveðst
ekki telja að neitt skorti á vinnusemina.
Hann segist hafa valið þá leið í sínu starfi
að reyna að beita faglegum vinnubrögðum
við undirbúning mála. „Eg hefi sett mig inn
í mál. Ég held ég megi segja öll mál. Og það
gerir enginn ráðherra hvorutveggja, að sinna
þessum viðtalsbeiðnum og setja sig inn í
þessi mál. Það er kannski ekki rétt hjá stjórn-
málamanni, en ég hefi samt valið þetta og
veit að þetta er ekki leið til að afla sér vin-
sælda eða atkvæða í prófkjöri. En til lengri
tima litið þá er ég ekkert í vafa um að þetta
eru hin réttu vinnubrögð,“ segir hann. „Þetta
á að skila sér, þótt það skili sér ekki í kjör-
fylgi við mig núna. Ég verð að lifa við það.
Ég hefi valið mér þennan stjórnunarstíl.“
Ólafur segir að yfirgnæfandi meirihluti
þeirra erinda sem berast þarfnist umræðu
og ákvarðanatöku. „F’undahöld með fólki,
sem kemur að málum sem ég hef unnið að,
hafa verið mikil allt kjörtímabilið. Ég hefi
beitt þeim vinnubrögðum að hafa mikla sam-
vinnu við þá sem málaflokkinn snerta, t.d.
við að undirbúa frumvörp. Þannig vann ég
mikið með þeim sem koma að rannsóknum
og vísindum í landinu í sambandi við lög um
Rannsóknarráð og sömuleiðis við Bandalag
listamanna við gerð frumvarps um Listahá-
skóla. Slíkt tekur tíma, en það er þess virði.
Ég valdi þessa leið, þennan stjórnunarstíl,
að setja mig inn í málin, veija tímanum í
það. Þau frumvörp sem ég hefi flutt og feng-
ið samþykkt sýna það. Þetta hafa verið mjög
stór mál. Ég nefni mál sem ég fékk sam-
þykkt á síðasta vori og felur í sér gjörbylt-
ingu á öllu rannsókna- og vísindaumhverfinu
hérna með nýjum lögum um Rannsóknarráð
íslands, þar sem voru sameinuð hið gamla
Rannsóknaráð ríkisins og Vísindaráðið. Það
undirbjó ég nákvæmlega svona, með mjög
miklum fundahöldum með vísindasamfélag-
inu. Og það varð til þess að málið fór í gegn
um þingið í sæmilegri sátt. Rannsóknir verða
mjög efldar. í öllum niðurskurðinum höfum
við tvöfaldað framlagið til Rannsóknasjóðs,
úr 100 milljónum í 200 milljónir. Og í rann-
sóknalögunum nýju er ákvæði um að stofna
rannsóknaprófessorsstöður, sem er innsiglað
núna við fjárlagagerðina 1995 með 15 millj-
ónum til að koma þessu af stað. Að skólamál-
unum hefi ég unnið nákvæmlega svona, með
miklum fundahöldum með viðkomandi.“
Listmenntun á háskólastigi
„Ég get nefnt þér eitt mál, sem er búið
að vera höfuðverkur forvera minna í ráðher-
rastóli og það er að koma listmenntun í land-
inu á háskólastig, stofnun Listaháskóla. Það
hafa verið gerðar margar atrennur að því
og málið komið í hin mestu vandræði,“ segir
Ólafur þegar við minnumst á hugmyndir
hans í upphafi um að sameina listir eða lista-
stofnanir undir einn hatt. „Tónlistarskólinn
í Reykjavík, Leiklistaskóli ríkisins og Mynd-
lista- og handíðaskólinn eru sameinaðir í einn
Listaháskóla og settir á háskólastig. Þetta
frumvarp er nú til meðferðar í þinginu. Ég
veit að það verður samþykkt, fékk þær undir-
Menn þurfa að geta
treyst því að unnið
sé að þeim málum
sem þeir bera fyrir
brjósti án þess að
þurfa að fylgja þeim
eftir með persónu-
legum viðtölum og
án þess að tala við
ráðherrann.
tektir í desember. Þetta byggist á því að ég
hefi vandað mjög til undirbúningsins. Hann
hefur staðið í meira en 2 ár. Björn Bjarnason
alþingismaður var formaður nefndar, sem ég
skipaði til að undirbúa þau mál, og vann
afar gott starf. í sameiningu kynntum við
þetta mál mjög rækilega fýrir samtökum
listamanna í landinu, sem leist nú svosem
ekkert á það í byijun, því þarna er farin al-
veg ný leið. En endaði með því að öll þessi
samtök, Bandalag listamanna, skólarnir eða
allir þeir sem hlut eiga að máli og fengu að
fylgjast með málinu á undirbúningsstiginu,
lýstu fullum stuðningi við það, sem verður
til þess að það fer viðstöðulaust í gegn um
alþingi og fær góðar undirtektir. Þetta er
leið sem ég hefi valið til að tryggja málunum
framgang, en það tekur gífurlegan tíma.“
Varðandi þessa sameiningu bendir ráðherr-
ann á að hann hafi valið að fara þarna nýja
leið. Ekki að stofna háskóla með venjulegum
hætti, heldur að gera þessa skóla sameinaða
að sjálfseignarstofnun og stofna um þá
styrktarfélag, sem ráðuneytið gerir svo samn-
ing við um rekstur listaháskóla. Þetta taldi
hann vera leið sem bæri að athuga og það
var sú leið sem nefndin einmitt valdi. Listahá-
skólinn verður því sjálfseignastofnun.
í umræðunum um hversu upptekinn ráð-
herrann hefur verið í menntamálaráðuneytinu
kemur fram að hann kaus að byija á fyrsta
ári að taka á öllum málaflokkum og setja þá
í gang. Kom t.d. í gegn á fyrsta þinginu
1992 lögunum um lánasjóð námsmanna, sem
var mikið átakamál, en er orðin sæmileg
sátt um núna. Búið er að tryggja framtíð
lánasjóðsins og um leið hefur verið sparað
stórfé hjá ríkinu, án þess að hagsmunir stúd-
enta hafi verið fyrir borð bornir, segir hann.
Vald og ábyrgð til skólanna
Heildarendurskoðun á íslenska skólakerf-
inu setti hann í gang strax 1992, skipaði þá
Nefnd um mótun mentastefnu. „Þá áttum
við enn eftir að heyja harða glímu við efna-
hagsvandann. Við létum það þó ekki aftra
okkur frá því að hefja vinnu við að móta
framtíðarstefnu. Og nú liggja fyrir Alþingi
tvö frumvörp til laga um grunn- og fram-
haldsskóla. Nú erum við að komast út úr
kreppunni. Batamerkin eru hvar sem litið er.
Við getum því hafist handa við að fram-
fylgja þeirri framtíðarstefnu sem mótuð hefur
verið fyrir menntakerfi okkar. Nýja stefnan
er tvímælalaust eitt af stærstu framfaramál-
um þjóðarinnar. Verði hún að veruleika eykst
hlutur foreldra og aðila atvinnulífs í stefnu-
mörkun á sviði skólamála, auknar kröfur
verða gerðar um gæði skólastarfs og betur
verður fylgst með árangi-i þess en verið hef-
ur,“ segir Ólafur.
Ólafur segir að naumur tími sé til þingloka
en vonast þó til að skólafrumvörpin verði
afgreidd á þessu þingi. „Ég geri mér hins
vegar ljóst að ef stjórnarandstaðan vill stöðva
þessi mál á hún sjálfsagt möguleika á því
vegna þessa nauma tíma. Þingi lýkur 4. febr-
úar. Ég er hins vegar að gera mér vonir um
að menn átti sig á því að þetta er í raun
þverpólitískt mál. Það hefur verið unnið að
því af miklum faglegum metnaði. Ég fullyrði
að þessi mál, grunnskóli og framhaldsskóli,
eru í fyrsta sinn skoðuð í samhengi af sömu
nefndinni, samband haft við bókstaflega alla
hagsmunaaðila og tekið tillit til fjölda ábend-
inga, bæði áður en málið varð að þingskjaii
og í öðru lagi nú, í meðferðinni í menntamála-
nefnd. Þarna er verið að leggja til að áralang-
ur draumur sveitarfélaganna rætist. Þau fái
umráð yfir öllum rekstri grunnskólans, sem
ég fullyrði líka að eru ekki síður hagsmunir
skólanna. Þarna er verið að færa ábyrgðina
til skólanna, foreldranna og sveitarfélaganna,
en ráðuneytið hefur eftirlitshlutverk sem
verður mjög ákveðið."
Við víkjum talinu að kennurunum og ádeil-
um þeirra. Þegar Ólafur varð menntamála-
ráðherra var kennaraskortur, sem hefur leyst
með því að hann beitti sér fyrir því að tekið
yrði upp fjarnám við Kennaraháskólann fyrir
þá leiðbeinendur sem skorti réttindi og stofn-
að til kennaradeildar við Háskólann á Akur-
eyri, sem tók til starfa haustið 1993. Þetta
mun leiða til þess að hlutfall réttindakennara
eykst í öllum umdæmum. En hvað segir hann
um kjaramálin? „Kennarar standa nú í kjara-
baráttu og vísa til þess sem ég 'nefi sagt um
nýja skólalöggjöf, að það þurfi að bæta laun
kennara og ég stend á því að þurfi að hækka
grunnlaun kennara. En fyrst og fremst þarf
að taka upp kjarasamninga kennara frá
grunni, miðað við nýja löggjöf og um það
semja kennarar ekki fyrir 17. febrúar, ein-
faldlega af því að þá verður ekki ný löggjöf
komin. Því er ekki hægt að vísa til minna
orða um breytta samninga fyrr en komin eru
ný lög. Þá segi ég að eftir að það er orðið
gefst tími til þess að setjast yfir kjarasamn-
inga með kennurum á grundvelli nýrra laga.
Til þess höfum við tíma fram eftir ári, því
þessi breyting á sér ekkert stað fyrr en eftir
ár. Þetta virðist ekki hafa náð eyrum kenn-
arasamtakanna. Sú gagnrýni kennara að
ekkert sé að marka það sem við segjum um
nýja skólastefnu af því að þess sér ekki stað
í fjárlögum fyrir yfirstandandi ár stenst ekki
af því að hún var ekki til þegar fjárlög eru
gerð.“ Þegar gengið er á Ólaf segir hann að
án þess að hann ætli að fara að segja kennur-
um fyrir verkum eða skipta sér af samning-
um, telji hann að þeir eigi að semja núna
strax, en með fyrirvara um breytingar á
samningi á grundvelli nýrrar löggjafar. Og
það sé nægur tími til þess. Grunnskólinn flytj-
ist ekki 1. ágúst eins og stendur í frumvarp-
inu. Hann mundi flytjast um áramót ef lögin
verða samþykkt núna og þá gefst tími til að
semja við kennara og einnig til að breyta
tekjustofnalögunum þannig að sveitarfélögin
fái aukna tekjustofna til að standa undir
kennaralaununum. Allt hitt er komið yfir til
sveitarfélaganna, annað en kennararnir.
Þetta er allt hægt ef menn vilja setja það í
þetta samhengi, segir Ólafur. „Ég sé það líka
haft eftir einstökum bæjarfulltrúum og kenn-
urum að ekkert hafi verið gert á síðustu
mánuðum, tíminn hafi farið til einskis. Það
er bara rangt, búið er að vinna hér alveg
stanslaust í þessu, í menntamálanefnd þings-
ins síðan í nóvember og hér í ráðuneytinu
að ýmsum undirbúningi að flutningi grunn-
skólans yfir til sveitarfélaganna og að rétt-
indamálum kennaranna. Þetta er allt í eðlileg-
um farvegi.“
Sifelld róðherraskipti
Hvers vegna taldi hann þörf á allri þess-
ari endurskoðun í flestum málaflokkum? „Ég
tel að það hafi verið dregið of lengi að taka
á þessum málum. Og ég hefi þá skýringu á
því að ráðherarskipti í þessu ráðuneyti hafa
verið alltof tíð. Á síðasta áratug er meðaltími
ráðherranna tvö ár. Ég er orðinn sá ráðherra
sem lengst hefur setið frá því að Vilhjálmur
Hjálmarsson var menntamálaráðherra
1974-78. Enginn þeirra hefur setið í íjögur
ár nema ég. Þetta segir líka ákveðna sögu.
Stjórnir sitja misjafnlega lengi. Ekkert kjör-
tímabil hefur verið fullnað síðan 1978. Stjórn-
ir hafa setið allt niður í 13 mánuði — minni-
hlutastjórn Alþýðuflokksins raunar aðeins 3
— og upp í hálft þriðja ár. Þegar Sjálfstæðis-
flokkurinn fékk menntamálaráðuneytið 1983,
heldur lignn því í fimm ár en er með þijá
menntamálaráðherra. Það er skiljanleg skýr-
ing á því hvers vegna liggur ekki meira eftir
hvern og einn en þetta. Það getur verið að
aðrir séu fljótari að átta sig en ég, en ég tel
að það taki menn tvö ár að komast inn í
málin í þessu ráðuneyti. Þeir sem ekki byija
strax á því og fara þá í endurskoðun á stærstu
málunum koma engu í gegn. Þetta er sann-
færing mín eftir að hafa kynnst því á þessum
tæpum fjórum árum. Þetta er ástæðan fyrir
því að það var hér mjög mikið ógert, ég vil
ekki segja vanrækt."
Fagleg vinnubrögð og pólitík
í þessari umræðu allri um mikla vinnu, sem
liggur í faglegum vinnubrögðum ef vel á að
vera, og tímaskorti, vaknar spurningin hvað
sé þá til ráða til að gefa ráðherrum meira
svigrúm? Ólafur kveðst oft hafa rætt um það
á árum áður að skilja þyrfti hér á landi lög-
gjafarvald og framkvæmdavald meira að en
nú er. „Eftir að ég varð ráðherra er ég sann-
færður um að það sé alveg nauðsynlegt. Að
mínu mati eiga ráðherrar að víkja af þingi á
meðan þeir sinna ráðherradómi. Slíkt stuðlar
að meiri fagmennsku og hollari stjórnunar-
háttum."
Við ræðum svolítið um skiptingu valdsins
almennt, sem ráðherranum finnst ekki nægi-
lega glögg og telur eitt með öðru valda þessu
spillingartali, sem er svo hávært nú. Það sé
SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1995 11
þetta samkrull framkvæmdavalds og löggjaf-
arvalds. Að þingmenn sitja enn í ýmsum
stjórnum og ráðum og hafa þannig áhrif
bæði á framkvæmdasviðinu og löggjafarsvið-
inu. Þetta hefur verið gagnrýnt og sérstak-
lega, segir hann, þegar þingmenn sitja í
stjórnum og ráðum sem útdeila peningum,- i
bankaráðum, byggðastofnunum og sjóðum.
Hann kveðst ekki telja þetta rétt og að ganga
eigi miklu lengra í aðgreiningu á þessu. Og
byijar þá á toppnum, svo sem kemur fram
hér að ofan. Segir sem svo að ef þingmaður
verði ráðherra eigi hann að segja af sér
meðan hann gegnir ráðherrastarfi. Ef við
færum inn á þessa braut gætum við um leið
notað tækifærið til að fækka þingsætum, sem
margir vilja nú. Þingmenn verði þá að gera
upp við sig hvort þeir vilja vera virkir í lög-
gjafarstarfinu eða í framkvæmdavaldinu. Þá
yrði einnig að tefla fram forustumönnum í
þinginu og þannig hefðu þingflokkarnir for-
ustumenn sína bæði í þinginu og ráðherra-
dómi. Þá komi varamenn inn fyrir þann sem
fer í ráðherradóm, en ráðherra væri þá virk-
ur í sínum málaflokki og hefði þar skyldu-
setu í þinginu þegar hans mál væru til um-
fjöllunar. I dag verða ráðherrar að sitja þing-
fundi þótt mál þeirra séu ekki á dagskrá og
þeir eru gagnrýndir ef þeir gera það ekki.
Það segi sig sjálft að sá mikli tími nýtist
ekki til að vinna að málum í ráðuneytinu.
Þetta séu það krefjandi störf að þau geti
aldrei orðið einhver aukastörf. Kveðst Ólafur
hafa verið þessarar skoðunar lengi, og hafa
sannfærst eftir að hafa verið menntamálaráð-
herra.
Fjölmiðlamir fjórða valdið
Þegar þú tókst við embætti sló ég því fram
í viðtali að þú værir ekki þekktur fyrir að
leysa málin með uppákomum í fjölmiðlum eða
háværum yfirlýsingum, hvort nú yrði hljóðlát-
ari stíll í ráðuneytinu. Varla verður sagt að
þér hafi tekist að halda þig til hlés. Ertu
kannski búinn að fá nóg af ágengni fjölmiðl-
anna, eins og mátti heyra í ávarpi þínu í
Langholtskirkju á aðventunni?
„Ég tel mig ekki hafa hagað mér þannig
að ég hafi verið að búa til uppákomur. En
ég hefi hins vegar ekkert komist hjá ýmsum
uppákomum vegna embættisverka minna.
Og fjölmiðlar hafa verið býsna ákafir við að
tala um ákveðin atriði, m.a. embættisveiting-
ar, sem hafa jafnvel verið orðaðar við vissa
spillinu. Ég get tekið sem dæmi skipun skóla-
stjóra á Hvolshvelli, þar sem sóttu 12 manns
um og varð heilmikill hvellur af á sl. hausti.
Skólanefnd mælti einróma með þeim umsækj-
anda sem einna minnsta menntun hafði. Ég
valdi hins vegar þann umsækjanda sem hafði
bestu menntunina. Það var kona. Ég taldi
að ef ég færi að tillögu heimamanna, væri
ég að bijóta jafnréttislög og ég væri að
hundsa þá sem teldu það einhvers virði að
leggja á sig aukna menntun, þó þeir hefðu
réttindi. Út af þessu urðu blaðaskrif svo dög-
um skipti og heilmikið fár í sjónvarpstöðvun-
um. Sagt að ég væri að hundsa vilja heima-
manna, ég væri að sýna ofríki og yfirgang
og svo framvegis. Endaði með því að konan
sem ég setti í starfið treysti sér ekki í þessi
slagsmál í heimahéraði og dró umsóknina til
baka. Og ég lét þá hafa íþróttakennarann
sem þeir vildu fá sem skólastjóra. Þetta er
dæmi um hvernig fjölmiðlar taka undir ósann-
gjarna gagnrýni.“
Eftir að við höfum komið okkur saman
um að ekki taki því enn einu sinni að rifja
upp Hrafns- eða Heimismál, sem Ólafur
kveðst hafa á takteinum full rök fyrir, kveðst
hann taka undir það sem sagt hafi verið að
fjölmiðlarnir séu fjórða valdsviðið í þjóðfélag-
inu. Það sé ekki bara þrískipting valdsins í
löggjafarvald, framkvæmdavald og dóms-
vald, fjölmiðlarnir séu það fjórða. Það ’væri
þetta sem hann talaði um í ræðu sinni í Lang-
holtskirkju.
Finnst honum þá að hann hafi orðið verr
úti en aðrir? „Nei.nei, það ætla ég alls ekki
að segja, ég sé alveg hveiju félagar mínir
verða fyrir og ýmsir aðrir. En ég er oft mjög
ósáttur við það hvernig fjölmiðlum er beitt.
Þá er ég ekkert. að tala um áramótaskaup,
heldur fréttastofur fyrst og fremst. Ég er
bara að benda á að það viðgengst spilling í
fjölmiðlastéttinni líka. Það er sem sagt spilling
þar ef ekki er sagt af hlutlægni frá málum.
Spilling er líka til hjá stjómmálamönnum, því
miður. Mér fmnst ekki nóg að fjölmiðlar geri
kröfu til stjórnmálamanna og embættismanna
um að þeir sýni ábyrgð og siðgæði í sínum
störfum, það þarf að gera sömu kröfu til fjöl-
miðlanna. Sé það ekki gert eru fjölmiðlanir
ekki eingöngu viðbótarvald í þjóðfélaginu,
Qórða valdsviðið, heldur jafnframt hafíð yfir
hin þijú. Það er spilling. Það var þetta sem
ég talaði um og tekið var undir í Reykjavíkur-
bréfi. Þar var látin i ljós von um að þetta
yrði kveikjan að meiri umræðu um málið. En
það hefur hreint ekki orðið.