Morgunblaðið - 15.01.1995, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
PÓLITÍSK INNRÆTING
FYRIR FRAMHALDSSKÓLA
Kennslubækur í mannkynssögu segja hvorki
allan sannleikann né aðeins sannleikann um
liðinn tíma. Sumar jaðra við pólitíska innræt-
ingu fyrir framhaldsskóla, skrifar Siglaugur
Brynleifsson. Sem dæmi nefnir hann nýlega
kennslubók „Heimsbyggðina I -
Mannkynsögu framtil 1980“
KENNSLUBÓKIN
Heimsbyggðin I kom
út 1993 hjá J.W.
Cappelens Forlag,
Osló. Höfundar eru
Terje Einbleu - Olav
Hetlund - Ivar Libæk
- Öivind Steinessen -
Asle Sveen - Svein
A. Aastad. Sigurður
Ragnarsson íslenskaði
en Mál og menning
gefur út. í formála
segir: „Mannkyns-
saga fram til 1850
kom fyrst út í Noregi
1983, en íslensk þýð-
ing verksins birtist
1987. „Heimsbyggðin
1“ er þýðing á nýrri gerð bókarinn-
ar sem kom út í Noregi á fyrra
helmingi ársins 1993 ... hafa
höfundarnir tekið mið af nýjustu
niðurstöðum í kvennasögurann-
sóknum . . . Sumir kaflar bókar-
innar eru hrein viðbót. Þeir eru til
komnir vegna þeirra gagngeru
umskipta sem orðið hafa í heims-
málum undanfarin ár, en þau kalla
á nýtt sjónarhorn á ýmsa þætti
úr sögu fyrri alda ...“ Þýðandi
skrifar formálann.
Sagan hefst á dýrafræði, síðan
vottar fyrir „homo: faber“ og sér-
kafli er um fjölskyldugerð og
verkaskiptingu milli kynjanna.
Höfundar draga ályktanir af lifn-
aðarháttum safnara- og veiðiþjóða
nú á dögum. „Þær þurfa ekki að
„vinna“ sérlega mikið til að afla
sér fæðu. Konur veija að jafnaði
25 klukkustundum til fæðuöflun-
ar, en karlarnir eru þijá daga í
viku á veiðum“. Á bls. 14 er kafli:
„Stéttlaust og friðsælt samfélag?“
I þessum stutta kafla er dregin
upp hugmynd um samfélög frum-
stæðra safnara- og veiðimanna-
þjóðflokka. Þessi mynd mun feng-
in m.a. úr riti Marshalls Sahlins:
Stone Age Economica, London
1974, einnig úr riti Bomleys, Pers-
hitz og Semenova um sögu frum-
stæðra samfélaga, Moskvu 1983.
í báðum þessum ritum er leitast
við að endurvekja fornar marxísk-
ar kenningar um friðsæld og jöfn-
uð meðal safnara og veiðimanna.
Enginn eignaréttur, enginn
„skipulegur hemaður“ og „hvað
varðar innbyrðis afstöðu kynjanna
ríkir mikil fjölbreytni meðal safn-
ara og veiðimanna nú á dögum
...“ Samvirkt og friðsamt samfé-
lag frummanna, sameignarfélag,
varð fyrirmynd væntanlegs kom-
múnísks samfélags marxískra
hugmyndafræðinga.
Höfundar telja að „tómstundir"
séu „nægar í slíkum samfélögum"
og að fólk veiji verulega „miklum
tíma til félagslegra samskipta -
það dansar, syngur, segir sögur
og iðkar trú sína“. Þetta er mynd
fyrirmyndarsamfélagsins í ár-
daga. Meðalaldur telja höfundar
rúm 20 ár vegna þess að bama-
dauði var mikill og „margir biðu
bana eða slösuðust í átökum við
villt dýr í veiðiferðum eða í leit
að matföngum“.
Önnur mynd af þessum samfé-
lögum er á annan veg. Skortur,
sljó sjálfsvitund, hafi hún þá nokk-
ur verið, hópefli og stöðugur ótti
við umhverfíð, mannát og mann-
fómir af trúarlegum toga, ótti við
ill voldug öfl og stöðug
leit að æti, var hlut-
skipti manndýrsins.
Tímgun og át var við-
fangsefnið meðal
manna á fmmstigi og
samkvæmt marxískri
söguskoðun er það
viðfangsefni manna
enn þann dag í dag,
því er öll saga marx-
ista rituð frá þeim
grundvallarhugmynd-
um.
„Búnaðarbyltingin“
Lýst er fyrstu til-
raunum til að rækta
villihveiti og annað
kommeti og þá talað um þá að-
ferð sem fyrst var notuð, að
brenna landið og sá í „sviðjuland-
ið“ sviðið landið. Þessa aðferð
nefnir þýðandi „sviðjurækt", sem
er ekki heppilegt hugtak, þá mætti
tala um „plógræktun", aðferð til
að bijóta land undir sáningu. Síðan
er saga landbúnaðarbyltingarinn-
ar rakin.
Stéttabaráttan hefst snemma.
Á bls. 22 segir: „Konungum og
prestum tókst að treysta stöðu
sína sem tengiliðir guða og
manna“ í sambandi við óttann við
skyndileg flóð í Efrat og Tígris.
Síðan rekja höfundar atburðarás-
ina. Næstu kaflar em ekki eins
mengaðir vúlgær-marxisma og í
útgáfunni 1983. Hérert.d. minnst
á gyðinga. Höfundarnir rekja sögu
Grikkja og Rómveija og í því sam-
bandi er meira rými varið til menn-
ingarsögu en í fyrri útgáfu. í þess-
ari gerð fyrra bindis er nafn Jesú
Krists í registri og farið um hann
og kenningar hans nokkrum orð-
um. í fyrri gerðinni er hann ekki
fínnanlegur í registri.
Höfundar minnast á líklegt upp-
haf þrælahalds, að stríðsfangar
hafi verið þrælkaðir. Dæmi finnast
um að stríðsfangar hafí verið étn-
ir meðal azteka (sbr. Paula
Brown/Donald Tuzin ad.: The Et-
hnography of Cannibalism, 1983).
Kaflinn um islam er nokkuð ítar-
legri en í fyrri gerðinni og fjallað
um klofninginn mikla - sunníta
og síta.
Síðan hefjast miðaldir og er sá
kafli réttur nokkuð frá fyrri út-
gáfu, kaflinn er einnig lengri, svo
hér er fyllri upplýsingum komið
til skila. Umfjöllunin um endur-
reisnina er fyllri, einnig um siða-
skiptin, en í fyrri útgáfu. Nýr kafli
er um Austur-Evrópu og þar er
talsvert um Miklagarðsríki. í fyrri
gerð var ein blaðsiða látin nægja
og er sá hluti birtur nokkuð breytt-
ur á bls. 82.
Marxísk áhrif
Fjallað er um verslunarveldi
Evrópu frá 1400-1800 á átta
blaðsíðum. í síðari hlutum bókar-
innar, eða frá endurreisn, fer full
lítið fyrir menningarsöguþáttum.
Það bætir nokkuð úr að myndefni
er fjölskrúðugt, og þá oft nefndir
málarar, sem ekki eru umfjallaðir
í texta, sama gildir um bókmennt-
ir varðandi umfjöllun, Dante er
ekki finnanlegur í registri, Petr-
arka og Boccacció. Um trúar-
heimspeki og heimspeki gildir
sama máli. Það er nokkur umfjöll-
un um forna heimspekinga í
fyrsta hluta bókarinnar, en síðan
hverfur menningarsagan fyrir
pólitískri sögu og efnahagssög-
unni. Tuttugu og fimm blaðsíðum
er varið í Asíulönd, þá einkum
Kína og Japan og tuttugu og einni
síðu er eytt á Vesturálfu frá upp-
hafi og fram á síðari hluta 18.
aldar.
Kaflinn um Afríku er að hálfu
umsagnir um þrælaverslunina.
„Tvær byltingar“ er samtvinn-
un frelsisstríðs Bandaríkjamanna
og frönsku stjórnarbyltingarinn-
ar. í fyrri útgáfunni var talsvert
klifað á hugtakinu „stéttaand-
stæður“. Minna er um notkun
þessa hugtaks í nýju gerðinni, nú
eru það einkum bændur, sem eru
hin kúgaða stétt og mikið gert
úr „óttanum mikla“ út um sveitir
1789. Hér virðast koma til áhrif
marxískra sagnfræðinga um þessi
efni, sem nú eru taldir mjög vafa-
samir heimildarmenn. Skuldir,
skattpíning og hungur, okurverð
á brauði og undirróður Orleans-
hertoga hrundu á stað ólgu, sem
varð ekki stöðvuð. Herinn brást
og nánustu skyldmenni konungs
flúðu land. Óttinn við ríkisgjald-
þrot var mörgum ógnvaldur.
Stjórnkerfið var of þröngt, mið-
aldastjórnskipulag dugði ekki
lengur. Og byltingin át börnin
sín, terrorinn og síðan hernaðar-
veldi Napóleons og ránsferðir
hans til Ítalíu að undirlagi þjóð-
stjóranna og síðan keisaradæmi.
Rangfærslur
Kaflinn um England frá 1500-
1850 er dæmi um pólitíska sögu
og efnahagssögu á þessu tímabili
og er auðrakin saga frá miðalda-
samfélagi til borgaralegs samfé-
lags. í kaflanum, „Borgaralegt
þjóðfélag í mótun“ er marxísk
söguspeki ráðandi með tilheyr-
andi rangfærslum. „Barnavinna
var algeng. Börn voru ódýrt
vinnuafl. .. “ Barnavinna tíðkað-
ist frá upphafi mannheima og
hefur löngum verið fremur ódýrt
vinnuafl, eins og höfundar benda
á, en bæta því við að börnin á
Englandi hafi ekkert þekkt til
vinnuveitendanna, sem þau unnu
hjá. Einnig segir að „að baki
umbótasókninni" til mannúðlegra
samfélags „stóð verkalýðshreyf-
ingin auk einstaklinga sem beittu
sér fyrir umbótum af mannúðará-
stæðum". Bretar beittu sér fyrir
afnámi þrælahalds á sínum tíma,
þar stóðu að umbótasinnar, eins
og að baráttunni gegn vinnu-
þrælkun barna. Verkalýðshreyf-
ing kom þar ekki við sögu. í þess-
um sögukafla um Bretland er
ekki minnst á listir né bókmennt-
ir, vantar bæði Milton og Sha-
kespeare.
„Valdajafnvægi 1815-1850“
Einhver kunnasti stjórnmála-
maður í Evrópu á þessu tímabili
var Metternich. Hans er að engu
getið, þótt hann ætti mikinn hlut
að því að friður hélst í Mið-Evr-
ópu þetta tímabil. Minningarnar
um endalausar styijaldir Napó-
leonstímans voru flestum íbúum
álfunnar liðin martröð. Róman-
tíska stefnan er ekki hér á blaði,
aftur á móti „þjóðernishyggja".
„Þjóðernishyggjan átti oft upptök
sín í kröfum menntamanna um
að fá að nota eigin þjóðtungu.
Þeir gerðu sér grein fyrir þeim
menningararfi sem kúgaðir
bændur geymdu með sér.“ Þetta
er skrítin útmálun á „Volksgeist“
Herders, og fremur einfeldnings-
leg útmálun á kenningum Fichtes
um þjóðarsálina.
Byltingar í stuttu máli
Borgaralegt samfélag var að
myndast á Frakkalndi á dögum
Lúðvíks XVIII. Arftaki hans Karl
X var andsnúinn því stjórnarfari,
og beitti sér fyrir endurreisn
skipulags fyrir byltingu, „ancient
regime“. Hann hvarf úr landi og
Orleans-álma Brúrbóna tók völd-
in, sem hélt áfram mótun til borg-
aralegs samfélags.
Höfundar skrifa: „Byltingarnar
1830 og 1848 voru til marks um
að hinir nýju hugmyndastraumar,
fijálslyndisstefnan og þjóðernis-
hyggjan, voru orðnir það öflugir
að þeir ógnuðu ríkjandi skipulagi
...“ Síðan er talað um að íhald-
söflin hafi komið í veg fyrir bylt-
ingar á stjórmálasviðinu. Þessi
útlistun er alröng hvað snertir
Frakkland, óttinn við afnám borg-
aralegs lýðræðis hratt af stað
byltingunni 1830. Byltingin 1848
var tilraun til valdaráns á Frakk-
landi. Og við fyrstu almennu at-
kvæðagreiðslu til franska þings-
ins gjörsigruðu „íhaldsöflin" bylt-
ingaöflin. Kosningaréttur var al-
mennur meðal karlmanna 20 ára
og eldri. Kröfur pólitískra hug-
myndafræðinga um almennan
kosningarétt snerist gegn þeim,
Parísarmúgurinn og götuvígin
voru liðin saga eftir kosningarn-
ar. Endurtekningin 1871 endaði
með hryllingi.
Áhrif rómantísku stefnunnar
Siglaugur
Brynleifsson
og þar með aukin kennd fyrir
sérleika þjóðarinnar, tungu og
menningu og andóf gegn frönsk-
um áhrifum og frönskum cartes-
isma kom fram í dýrkun einstakl-
ingsins og kröfu hans um tilveru-
rétt „tilfinninganna“. Þegar höf-
undar þessarar bókar eru að
skrifa um „menningararf sem
kúgaðir bændur geymdu með
sér“, þá er það bull, „kúgaðir
bændur“ sungu og dönsuðu og
kváðu og „iðkuðu trúarbrögð sín“
ekki síður en höfundar telja að
frummenn hafi gert, þótt vinnu-
vikan hafi verið eitthvað lengri
en þeir; telja hana hafa verið í
árdagat
Rauða hættan
Áhrif byltingarinnar í París
vöktu upp aukna áherslu á kröfur
um borgaralegt samfélag og lýð-
ræði í Þýskalandi. Kveikjan þar
og víða um Evrópu voru áhrif
hunguráranna 1847-1848, upp-
skerubrestur og matvælaskortur
meðal almúgans, ekki síst í stærri
borgum. Franskir bændur voru
að miklum hluta til sjálfseignar-
bændur, en í þýska ríkinu var
þessu öfugt farið og því lengra
sem dró austur jókst ánauðarbú-
skapur. Það voru franskir bændur
sem kusu „íhaldsöflin“ á Frakk-
landi, „rauða hættan“ var þeirra
ógnvaldur, en sú hætta bjó í Par-
ísarborg og þeir kváðu hana niður
í vorkosningunum 1848.
Ókyrrðin í þýska ríkinu var
bundin stórborgum og hópi
rómantíkera sem samtengdust
fijálshyggju efnaðra borgara,
sem hugust bijóta niður veldi
aðals og konunga. Sundrung
þessara afla á Frankfurt-þinginu
lamaði að lokum tilraunir þess og
þingmenn héldu heim. í Póllandi
og Ungveijalandi réð þjóðernis-
rómantík stefnunni og þar var það
hluti aðalsins sem stóð fyrir upp-
reisnum gegn valdi Austurríkis
og Rússakeisara.
Það var eitt ríki í Evrópu, sem
skar sig úr, Danmörk. Þar heppn-
aðist fijálshyggjuöflunum að
mynda borgaralegt samfélag og
afnema konunglegt einveldi. Þar
varð friðsöm bylting.
Höfundar telja í bókarlok, að
„verkalýðsstéttin“ hafi verið
framvarðarsveit febrúarbylting-
arinnar 1848. Vissulega var hún
virkjuð af sósíalískum hugmynda-
fræðingum í París, en París var
ekki Frakkland. Og „borgaralegt
lýðræði“ stóð af sér valdaránstil-
raun hugmyndafræðinganna.
Meginþorri franskra kjósenda
kaus, í almennum kosningum,
borgaralegt stjórnskipulag.
Eignarétt, jafnræði fyrir lögun-
um, aðskilnað valdsins og full-
trúalýðræði.
Heimsbyggðin I er fljótt á litið
heldur óbundnari marxískum
kreddum en fyrri útgáfan frá
1983 og 1989 (ísl. þýðing) en
höfuðþráðurinn er pólitísk efna-
hagssaga, skilin að hætti þeirra
sem lokaðir eru inn í þröngum
heimi marxískrar söguspeki. Af-
rek mannkynsins í listum og bók-
menntum, byggingarlist, heim-
speki og trúariðkunn eru vart
nefnd á nafn, og þegar það er
gert er ekki örgrannt um að það
séu málamyndatilburðir. Fyrsti
hlutinn er aðeins skárri en fyrri
gerðin en heildarsöguna vantar,
saga án menningar er ekki saga
mannheima, heldur saga mann-
dýrsins.
Höfundur er rithöfundur.
Millifyrirsagnir eru blaðsins.