Morgunblaðið - 18.04.1999, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
AÐ RANNSAKA
MEÐ OPNUM HUG
Úlfur Árnason, prófessor í Lundi, hefur
undanfarin ár gjörbylt þróunarsögu hrygg-
dýra, en baráttan við vísindakreddur
er ekki auðveld, eins og Sigrún Davíðsdóttir
fékk að heyra er hún ræddi við hann.
EIR vita’ ekki að hann
sem heilsar þeim oft á
daginn/hjó þessa jörð af
feyskinni rót - og
henti/sem litlum steini langt út í
myrkur og tóm,“ segir Hannes
Pétursson í kvæði sínu um
Kóperníkus. Ulfur Arnason pró-
fessor í sameindaþróunarfræði í
Lundi hefur reyndar ekki slengt
jörðinni eitt né neitt með kenning-
um sínum, en mannkyninu hefur
hann varpað um 200 þúsund ár aft-
ur í tímann. I stað þess að álíta
„homo sapiens", hinn vitiboma
mann, um 175 þúsund ára gamlan
hefur Úlfur leitt að því líkur að
maðurinn sé um 400 þúsund ára
gamall. Með rannsóknum sínum,
sem áður hafa hnikað til þróunar-
sögu hvala, sela og annarra spen-
dýra, hefur Úlfur nú snúið þróun-
artré físka við og jafnframt komið
med kenningar sem hafa þessi af-
drifaríku áhrif á þróunarsögu okk-
ar mannanna.
Nú eftir að niargar veigamiklar
vísindagreinar Úlfs og samstarfs-
manna hans hafa birst undanfarið
eru að vakna ákafar umræður um
þær. Kenningarnar vekja athygli og
nýlega barst Úlfí boð um að halda
fyrirlestur um aldur mannsins á
ráðstefnu Breska vísindafélagsins í
tilefni árþúsundaskiptanna, þar sem
hann er eini útlendingurinn í hópi
merkra breskra vísindamanna eins
og stjömufræðinganna Fred Hoyle
og Martin Rees og eðlisfræðingsins
Stephen Hawking. Nýjum kenning-
um íylgir gjaman nokkur skjálfti í
vísindasamfélaginu. I einfeldni
mætti halda að vísindaheimurinn
tæki nýjum og vel rökstuddum
kenningum opnum örmum, en svo
er öldungis ekki. „Okkur hefur tek-
ist að benda á ýmsar kreddur, sem
rótfestar em í þeim vísindum, sem
ég fæst við,“ segir Úlfur. „Eg bendi
stúdentum mínum gjaman á að þeir
skuli ekki taka allt sem gefíð er
stendur í fræðiritunum, heldur
koma að rannsóknum með opnum
hug.“
Annað en líffræði
kom aldrei til greina
„Það kom aldrei neitt annað til
greina,“ segir Úlfur, þegar talið
berst að því af hverju líffræði hafí
orðið fyrir valinu. En til Lundar lá
leiðin eftir að Úlfur hafði hitt Jó-
hann Axelsson síðar prófessor í líf-
eðlisfræði á fómum vegi og Jóhann
bent honum á að Lundur væri góð
borg að læra í, en hann var þar þá
sjálfur. „Eg kom hingað í ágúst
1958,“ segir Úlfur. „Ég vissi ekkert
hvert halda skyldi, en þegar ég
gekk frá jámbrautarstöðinni sá ég
tvo menn standa og skoða í bóka-
búðarglugga. Ég spurði þá hvort
þeir þekktu Jóhann, sem þeir
gerðu og gátu vísað mér á hvar
hann byggi. Hann var þá ekki
heima, en Ómólfur Thorlacíus síð-
ar rektor MH bjó á sama stað og
hann hjálpaði mér að fínna hús-
næði.“
Eftir nám í líffræði kenndi hann
við MR í þrjú ár áður en hann hélt
út aftur 1966 í framhaldsnám hjá
Albert Levan prófessor, sem á sín-
um tíma varð íyrstur til að ákvarða
fjölda litninga mannsins. Svo
skemmtilega vill til að þegar Úlfur
varð prófessor 1993 fluttu hann og
samstarfsmenn hans inn í fyrri
húsakynni Levans, sem Úlfur hafði
áður unnið í um 10 ára skeið.
Frá hvölum til manna
Það var út frá hvalarannsóknum,
sem Sólveig Grétarsdóttir vann að
meðal annarra, að Úlfi tókst að búa
til sérstaka sameindafræðilega
mælikvarða, sem nota má við að
tímasetja þróunarlegan aðskilnað í
þeim tilvikum sem steingervinga-
fræðin getur ekki komið til hjálpar.
Annar mælikvarðinn byggir á sam-
eindafræðilegum mun klaufdýra og
hvala og tímasetningunni, 60 millj-
ónir ára, á þróunarlegri aðgrein-
ingu þeirra. Hinn mælikvarðinn er
munurinn milli hestdýra og nas-
hyminga og aðskilnaður þeirra
í stað þess að
álíta „homo sapi-
ens“, hinn viti-
borna mann, um
175 þúsund ára
gamlan hefur Úlf-
ur leitt að því lík-
ur að maðurinn sé
um 400 þúsund
ára gamall.
fyrir um það bil 50 milljónum ára.
Með þessa mælikvarða í höndunum
var unnt að halda áfram og beina
athyglinni að öðrum tegundum og
þróun þeirra.
Það er tímasetning Úlfs á þróun
mannsins, sem nú vekur hvað
mesta athygli, en hún er algjörlega
frábrugðin því sem hefur verið tek-
ið gott og gilt um meira en 30 ára
skeið. „Fyrri kenningar gerðu ráð
fyrir að maðurinn og nánasti ætt-
ingi hans, simpansinn, hefðu að-
greinst fyrir um 5 milljónum ára
síðan," segir Úlfur. „Okkar niður-
staða er að aðskilnaðurinn hafí orð-
ið fyrir um 11,5 milljónum ára.“
Þessi byltingarkennda niðurstaða
hefur orðið til þess að mikið af til-
gátum um þróun mannsins er ein-
faldlega rangt af því forsendurnar,
sem menn hafa gefíð sér, standast
ekki.
Steingervingafundir og -rann-
sóknir styðja þessar nýju kenning-
ar. Steingervingar af frummönn-
um hafa verið tímasettir eldri en
fímm milljón ára mörkin, sem fyrri
kenningar gerðu ráð fyrir og í
Norður-Grikklandi hafa fundist 9,5
milljón ára gamlir steingervingar
sem taldir eru til þeirrar þróunar-
línu, sem maðurinn er á eftir að
þróunarbraut hans greindist frá
þróunarbraut simpansans. „Homo
sapiens“, hinn vitibomi maður, er
samkvæmt niðurstöðum Úlfs líka
rúmlega tvöfalt eldri sem tegund
en álitið var. „Frum-Eva hefur
hingað til verið álitin 175 þúsund
ára gömul, en samkvæmt okkar
niðurstöðum er hún um 400 þús-
und ára,“ segir Úlfur. Enginn vafí
er á að kenningar Úlfs eiga á
næstu árum eftir að hafa mikil
áhrif á kenningar um þróun
mannsins, mannfræði og menning-
arsögu.
Þróunarfræðin gefur
ekki einhlít svör
„Það er ótrúlegt að okkur tókst
að snúa þróunartré físka við,“
segir Úlfur glaðbeittur, þegar tal-
inu víkur að byltingarkenndum
kenningum hans. „En það er
nokkurn veginn sama hvar við
tökum á. Það kemur alltaf eitt-
hvað í ljós. Astæðan er fyrst og
fremst sú að sameindaþróunar-
fræðin er ung vísindagrein. Mest-
öll greining nú orðið liggur á sam-
eindasviðinu og þá hefur komið í
ljós að tegundir, sem áður voru
álitnar skyldar eru það ekki og
skyldleiki finnst með tegundum,
sem áður voru álitnar óskyldar."
Rannsóknirnar hafa að sögn Úlfs
beinst að tvennu. „í fyrsta lagi
höfum við reynt að ákveða skyld-
leika tegunda og síðan aldurs-
greina hvenær einstakar þróunar-
línur hafa skipst, það er hvenær
ákveðin tegund greinist í tvær
tegundir. I öðru lagi höfum við
reynt að ákveða rótina á öllum
þróunartrjám, sem við látum frá
okkur, þannig að það fáist heild-
stæð mynd.“
En Úlfur er fyrstur manna til að
undirstrika að þróunarfræðin sé
ekki afdráttarlaus vísindi og gefí
því ekki einhlít svör. „Það liggur
alltaf ákveðið mat í niðurstöðunum.
Við höfum sýnt fram á að margt af
því sem gert hefur verið á sam-
eindasviðinu stenst ekki. Þegar við
athuguðum gaumgæfilega hvað
gert hefði verið kom í ljós að for-
sendurnar eru rangar.“ Styrkur
kenninga Úlfs og samstarfsmanna
hans liggur einkum í að þær eru
studdar mun meira gagnasafni en
fyrri kenningar. „Þegar ráðist er á
rótgrónar kenningar þýðir ekki að
koma með einhverja smámuni því
þá er einfaldlega hægt að segja að
safnið sé of lítið til að vera hald-
bært.“
Nýjar kenningar: Ekki stundar-
hugljómun heldur vinna
Vísindastarfíð og góð uppskera
nýrra kenninga hefur gefíð Úlfí
næg tækifæri til að velta fyrir sér
hvernig nýjar kenningar verði til
og hvernig þeim sé tekið í vísinda-
heiminum.
„Nýjar kenningar verða ekki til í -
stundarhugljómun, heldur liggja
að baki þeirra miklar rannsóknir,"
segir Úlfur. „Rannsóknirnar felast
meðal annars í því að athuga gögn
og skrif um gamlar kenningar. Það
dugir ekki að lesa aðeins það sem
verið er að gera á líðandi stund,
heldur er nauðsynlegt að fara aftur
í ritgerðirnar, sem eru undirstaða
ríkjandi kenninga, til að átta sig á í
hverju veikleiki aðferðafræðinnar
liggur og hvar þeim er ábótavant.
Ætli ég kunni ekki betur skil á
þessum skrifum en höfundar
þeirra," bætir Úlfur við með bros á
vör. „Það gildir að læra á hugsun-
arhátt þeirra til að sjá hvar villurn-
ar lágu.“
En það kemur fleira til en hörð
vinna og yfirlega, því einnig í vís-
indavinnu á heppnin sinn hlut, full-
yrðir Úlfur. „Heppnin skiptfr máli
að því leyti að vera tímalega á
réttu róli. Fyrr eða síðar hefði ein-
hver annar litið á það, sem ég og
samstarfsfólk mitt álítum rangar
niðurstöður. Það var viss heppni
að við skyldum gera þetta áður en
aðrir urðu til þess.“ En þegar góð-
ar kenningar koma fram vildu allir
Lilju kveðið hafa. Nýlega birti
breskur fræðimaður niðurstöður
rannsókna, þar sem hann kemst að
sömu niðurstöðu og Úlfur um ald-
ur mannsins. Viðkomandi var á
fyrirlestri hjá Úlfí um þetta efni
fyrir tveimur árum og var þá öld-
ungis ekki trúaður á niðurstöður
hans.
Nýjum kenningum ekki
tekið átakalaust
Úlfur og rannsóknarhópur hans
urðu fyrstir til að taka fyrir niður-
stöður vísindamanna frá 1967,
sem hingað til hafa verið forsenda
þróunarkenninga og aldursgrein-
inga. Það hefur ekki gengið
átakalaust fyrir sig að kollvarpa
viðurkenndum kenningum og þar
hefur Úlfur einnig rekið sig ræki-
lega á hve vandasamt það getur
verið að stýra fjármögnun rann-
sókna þannig að hún örvi rann-
sóknir, en haldi ekki aftur af
þeim.
„Við vorum fyrsti hópurinn, sem
fórum í saumana á niðurstöðunum.
Það er borin von fyrir bandaríska
þróunarfræðinga að reyna að
gagnrýna þær niðurstöður sem
rannsóknarhópar Allan Wilsons
eða Morris Goodmans hafa haldið
fram, gagnrýnendur fá einfaldlega
ekki fé til þess frá þeim sjóðum,
sem deila út styrkjum. A Islandi
væri þetta væntanlega hægt, en
peningarnir væru varla fyrir
hendi. Hér í Svíþjóð er tiltölulega
auðvelt að fá peninga í þróunar-
rannsóknir, þar sem Linné-hefðin
er sterk. Auðvitað verða mistök
hér eins og annars staðar en þau
hafa hingað til ekki verið jafn stór-
brotin og afdrifai-ík og gerst hefur
í þróunarfræðum í Bandaríkjun-
um, þar sem vísindamenn hafa
skipst í tvo hópa, taglhnýtinga og
þá sem þegja. Reyndar þagna
menn sjálfkrafa, því þeir fá enga
styrki," bætir Úlfur við. Móttökur
nýrra kenninga skýrast af því að
þegar sýnt er fram á galla í fyrri
kenningum þá missa ekki bara
þeir æruna sem hafa mótað gallað-
ar kenningar, heldur einnig þeir
sem hafa tekið kenningunum
gagnrýnislaust.
Vísindatímaritin eru hluti af
þessu mynstri, þar sem ritdæm-