Morgunblaðið - 18.04.1999, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
og Grikklandi en Makedóníumenn
af slavneskum uppruna búa hins
vegar flestir Júgóslavíumegin í því
sem nú er kallað Lýðveldið Ma-
kedónía. Hugsanlegar landkröfur
af þess hálfu á hendur Grikkjum
eru Grikkjum mikið áhyggjuefni,
þótt þær virðist fjarlægar í augna-
blikinu. Snemma á þessari öld var
tvívegis barist um Makedóníu, fyrst
árið 1912 er Serbar, Búlgarar og
Grikkir ráðast gegn Tyrkjum til að
ná landinu af þeim. Ari seinna fara
sigurvegararnir svo í hár saman út
af skiptingu Makedóníu sín í milli,
og þar bera Grikkir og Serbar sig-
ur úr býtum í stríðsátökum við
Búlgara. Þetta mótar að sjálfsögðu
viðhorf fólksins til nágrannanna.
Opinberlega er talið að um fjórð-
ungur íbúa Makedóníu sé af al-
bönsku bergi brotinn. Samkvæmt
óopinberum tölum er fjöldi þeirra
hins vegar um fjörutíu af hundraði.
Fljótlega eftir aldamótin verður
fólk af albönskum uppruna þar
væntanlega komið í meirihluta
vegna hærra barneignahlutfalls
þess en hjá kristnum íbúum lands-
ins af slavneskum uppruna. Þegar
svo verður er óvíst hve lengi
stjórnvöldum í Makedóníu tekst að
halda Albönum niðri eða hvernig
þeim tekst að spila úr spilunum að
öðru leyti. Slavneskir Makedóníu-
menn eru ekki yfir sig hrifnir að fá
til sín straum albanskra flótta-
manna frá Kosovo. Dæmi um það
er þegar um 30.000 albanskir
flóttamenn frá Kosovo hurfu allt í
einu á einni nóttu. Um þetta er lítið
talað, enda þarf NATO á velvild og
góðri samvinnu við Makedóníu-
menn að halda ef til landhernaðar
kemur. Gligorov forseti Makedóníu
hefur hins vegar sagt hreint út, að
Albanar ættu bara að fara til Al-
baníu.
Staðan er þannig nú, að Grikkir
og Serbar eru fornir bandamenn
gagnvart Tyrkjum og jafnvel enn í
hefndarhug gagnvart öllu sem
tengist múhameðstrúarmönnum.
Makedóníumenn, sem Grikkir tor-
tryggja svo mjög, taka síðan mál-
stað Serba gagnvart Albönum og
fólki af albönskum uppruna. Grikk-
ir hafa líka ímugust á hinum al-
banska stofni þar sem flestir eru
múhameðstrúar og minna þar af
leiðandi á Tyrki, eru fátækir og
hafa önnur þjóðfélagsviðhorf. Al-
banar eru að þessu leyti því
kannski í svipaðri aðstöðu og
sígaunar, að enginn vill hafa þá. Við
þessa flækju Balkanskagans bætist
síðan, að Serbar og Búlgarar elda
enn grátt silfur saman eftir atburði
síðari heimsstyrjaldarinnar svipað
og Króatar og Serbar hafa gert.
Líka þarf að hafa í huga, að Króatía
og Búlgaría voru bæði fasistaríki á
þeim árum. Sárin eru því mörg og
þess vegna er engin einföld lausn á
vandamálunum þarna.
Flóttamenn
Atlantshafsbandalagið hefur nú
lent í stöðu sem aldrei átti að verða
og ýtt undir þá þróun sem ekki stóð
til, að íbúar Kosovo þyrftu að flýja
land sitt unnvörpum. Miðað við
reynslu frá öðrum átakasvæðum
má gera ráð fyrir, að stærsti hluti
þessa flóttafólks kjósi frekar að
setjast að á Vesturiöndum, ef það á
þess nokkurn kost, í stað þess að
koma heim að öllu í rjúkandi rúst-
um. Slíkt er eðlilegt með tilliti til
betri lífskjara sem Vesturlönd hafa
upp á að bjóða. Jafnvel félagslegar
bætur eru hærri á Vesturlöndum
en þau vinnulaun sem þetta fólk
gæti borið úr býtum í sínu gamla
heimalandi. En slíkir búferlaflutn-
ingar ef þeir eru í miklum mæli
geta auðvitað skapað veruleg
vandamál vegna hins ólíka menn-
ingarlega arfs og uppruna bæði fyr-
ir hið nýja heimaland og nýbúana
sjálfa þannig, að ekki verði litið á
þá sem annars flokks þjóðfélags-
þegna.
Reynslan frá Bosníu sýndi að
mjög fáir flóttamenn þaðan kærðu
sig um að fara til landa mú-
hameðstrúarmanna, þrátt fyrir
sameiginlega trú, einfaldlega vegna
þess, að efnahagsástand þar og af-
komumöguleikar þóttu enn lakari
en í Bosníu. Svipaðra viðhorfa er
sagt, að hafi gætt hjá þeim Kosovo-
Albönum sem fluttir voru til Tyrk-
lands nýlega eða til stendur að fari
þangað. Aðdráttaraflið er fyrst og
fremst Vestur-Evrópa.
Borgarastyrjaldir
Orsakir borgarastyrjalda eru yf-
irleitt af tvennum toga. Annars
vegar er um einhvern hugmynda-
fræðilegan ágreining að ræða og
hins vegar koma upp átök milli
ólíkra þjóðernishópa. Gott dæmi
um fyrra tilvikið er Víetnam-stríð-
ið. Þar voru allir sammála um að
vera Víetnamar en ósammála um
æskilegt stjórnarfyrirkomulag
landsins. Júgóslavíu-stríðið er hins
vegar dæmi um hreint þjóðernis-
stríð. Allir eru nokkurn veginn
sammála um að hafa kosningar,
þing og forseta, en fólkið vill ekki
hafa eitt og sama þjóðernið. Grund-
vallarmunurinn er sá, að í hug-
myndafræðilegum átökum er hægt
að skipta um skoðun, en menn eru
fæddir af ákveðnu þjóðerni eða
kynstofni og því verður trauðla
breytt.
Leiðtogi í þjóðernisstríði á þess
vegna miklu auðveldara með að
höfða til allrar þjóðar sinnar heldur
en stjórnmálaleiðtoginn. Og það er
einmitt þetta sem hefur gerst í Ser-
bíu. Gamli kommúnistinn Slobodan
Milosevic er ekki talinn ýkja vin-
sæll af fólki sínu, en þjóðernissinn
Milosevic er leiðtogi Serba og sem
slíkur nýtur hann stuðnings heima
fyrir í stríðinu við NATO og frelsis-
her Kosovo.
Mannkynssagan sýnir að flestum
borgarastyrjöldum lýkur venjulega
með einhverjum af þrennum hætti:
með sigri annars aðilans, með
skiptingu landsins milli deiluaðila
eða með utanaðkomandi hernámi
þar sem friði er komið á með valdi.
Dæmi um þetta eru sigur Francos í
borgarastyrjöldinni á Spáni, klofn-
ingur Eritreu frá Eþíópíu og Bosní-
ustríðið er lauk með nauðungar-
samningum sem meðal annars fel-
ast í friðargæslu og hersetu á veg-
um NATO.
Er til einhver lausn
á Kosovodeilunni?
Hver lausnin verður í Kosovo er
óvitað og sér þar ekki fyrir endann
enn. Vegna persónulegra kynna
sinna af vandamálum Balkanskag-
ans meðan á Króatíu- og Bosníu-
stríðinu stóð hafði greinarhöfundur
fullt eins gert ráð fyrir að mál þró-
uðust í átt til skiptingar eða sjálf-
stæðis Kosovo-héraðs. Nú er stað-
an hins vegar orðin sú, að hernað-
arátökunum um Kosovo gæti hugs-
anlega lokið með sigri Serba nema
Atlantshafsbandalagið sé reiðubúið
til einhvers konar landhernaðar og
þurfí síðan að sitja þar uppi með
fastan her til varnar Kosovo-Albön-
um um ómælda framtíð. Það verður
enn að teljast ólíklegt, að Serbar
fallist án frekari mótþróa á hernám
Kosovo af hálfu NATO. Fari hins
vegar svo getur það engan veginn
talist frambúðarlausn. Það er ein-
göngu verið að setjast ofan á
vandamálið. Hið pólitíska fen þarna
virðist því álíka botnlaust og Pa-
lestínuvandamálið með enga fram-
tíðarlausn í sjónmáli, sem allir muni
sætta sig. Það er vissulega erfítt
fyrir Atlantshafsbandalagið að
draga í land úr því sem komið er og
hætta áður en Milosevic er úr leik.
Trúverðugleiki bandalagsins gæti
beðið alvarlegan hnekki og litið yrði
á það sem lítilfjörlegt pappírstígris-
dýr. Ef hernám Serbíu er nauðsyn-
legt til að koma Milosevic frá gæti
það leitt til beinna eða óbeinna af-
skipta Rússa, sem erfitt er að sjá
nákvæmlega fyrir. Frá Rússlandi
hafa til dæmis borist misvísandi
fregnir um, að nú væru menn þar
teknir að dusta rykið af kjarnorku-
eldflaugunum. Menn spyrja sjálfa
sig því hvað sé eiginlega á seyði og
efasemdir vakna um hvort afvopn-
un og minnkandi spenna geti
tryggt áhrif, raunverulegt öryggi
og frið um alla Evrópu, eða hvort
hugtakið „vopnaði friðurinn“ verði
endurvakið.
Serbar líta á Rússa sem eins kon-
ar stóra bróður sökum sameigin-
legra trúarbragða og að nokkru
leyti menningar líka enda báðar
þjóðir Austur-Slavar. Þessar til-
finningar eru þó ekki nauðsynlega
endurgoldnar þar sem Rússar eiga
nóg af vandamálum heima fyrir til
að glíma við. Hugsanleg viðbrögð af
hálfu Rússa við auknum aðgerðum
NATO á Balkanskaga geta samt
orðið með þrennu móti:
1) að Jeltsín geti áfram staðið
gegn kröfum harðlínumanna heima
fyrir um beinan stuðning við Serba
og leiðtoga þeirra Milosevic. Hon-
um gæti reynst þetta erfitt ef
NATO grípur til landhernaðar.
2) að Rússar, vegna pólitískra og
menningarlegra tengsla við Serba,
geti miðlað málum fyrir Atlants-
hafsbandalagið og þannig aukið
hróður sinn á alþjóðavettvangi
þrátt fyrir að hafa verið sniðgengn-
ir af Vesturveldunum. Hvernig þeir
geta það svo að allir muni vel við
una liggur ekki í augum uppi. Þetta
á sérstaklega við ef NATO leggur
ekki höfuðáherslu á vernd Kosovo
en gerir þess í stað Milosevic að
persónugervingi óvinarins á svipað-
an hátt og bandarísk stjómvöld
hafa persónugert Saddam Hussein
sem óvininn í írak. Hættan er engu
að síður sú, þótt Rússum tækist að
miðla málum milli NATO-ríkjanna
og Serba, að Kosovo yrði áfram
óleyst afgangsstærð. Þetta á sér-
staklega við ef hugsanlegt friðar-
gæslulið í Kosovo yrði undir rúss-
neskri yfirstjórn eða skipað Rúss-
um að stórum hluta.
3) að rússnesk stjórnvöld láti
fljótlega undan þrýstingi bæði
heima fyrir og þrýstingi frá Ser-
bum um beina aðstoð með vopna-
sendingum og í versta tilfelli jafn-
vel með herliði. Afleiðingar þessa
eru ófyrirsjáanlegar en tilhugsunin
veldur bæði mörgum leikmönnum
og ráðamönnum verulegum áhyggj-
um.
Þjóðernishreinsanir
Ekki má gleyma þvf, að í Serbíu
einni er um hálf milljón flótta-
manna sem þangað hraktist undan
nágrönnum sínum í Ki’óatíu og
Bosníu og að litlum hluta líka frá
Kosovo. Arið 1995 voru tvö hund-
ruð þúsund Serbar hraktir frá Kra-
jina-héraði í Króatíu án athuga-
semda af hálfu Vesturveldanna. Þá
hét þetta lögregluaðgerð enda þótt
„lögreglan" hefði bæði þurft að
beita skriðdrekum og orustuþotum.
I þessu tilviki heyrðist lítið frá
stríðsglæpadómstólnum í Haag.
Það er því engin furða, að Serbai'
kalli Haag-dómstólinn pólitísk
sýndarréttarhöld.
I ljósi sögunnar og þjóðfélags-
gerðar og hefða í mannlegum sam-
skiptum, sem okkur eru framandi,
þarf því ekki að koma á óvart, að
tvær milljónir Albana skuli hraktar
brott í miklu hasti. Þjóðemis-
hreinsanir hafa verið framkvæmd-
ar með tvennum hætti innan fyrr-
verandi Júgóslavíu. Önnur aðferðin
er að byrja á því að segja fólki, að
skynsamlegast sé fyrir það að
koma sér eitthvert burt, síðan kem-
ur atvinnumissir, fólk er svipt ým-
issi félagslegri þjónustu og börn fá
ekki kennslu á eigin móðurmáli,
ungir menn þurfa að greiða hærri
mútur til að komast hjá herskyldu
auk ýmiss konar annarra minni
háttar mannréttindabrota. Hin að-
ferðin er að reka fólkið burtu með
valdi og byssukjöftum. Síðan eru
hús þess jöfnuð við jörðu til að
hindra flóttafólkið í að snúa til baka
að stríði loknu þar sem það hafi
ekki að neinu að hverfa.
Þetta eru gamalkunnar aðferðir,
sem flestum Vesturlandabúum nú-
tímans þykja ógeðfelldar, svo að
ekki sé meira sagt. Stalín beitti
þessum aðferðum á sínum tíma í
ríkum mæli. Nasistar beittu þess-
um aðferðum einnig og líka má
minna á að nánast engir Þjóðverjar
urðu eftir í þeim hluta Þýskalands
sem lagður var undir Pólland eftir
lok síðari heimsstyrjaldarinnar. Og
svona má lengi telja. Það sem er
nýtt í þessu er að fréttaflutningur
er opnari nú en áður og sumt gerist
nú orðið nánast í beinni útsendingu.
Þrátt fyrir það vitum við ekki enn
hversu áreiðanlegur og vandaður
fréttaflutningurinn frá Kosovo og
Serbíu er.
Sagan sýnir að stórveldunum
reynist auðvelt að flytja landa-
mæri til ef hagsmunaaðilar á
svæðinu fá sem minnst um það að
segja en breytingar á einum stað
kalla líka á breytingar annars
staðar. Keðjuverkunin gæti orðið
óstöðvandi. Það er flestum ljóst, að
lítill pólitískur áhugi er í Evrópu
fyrir því að breyta þeim landa-
mærum sem ákvörðuð voru við lok
heimsstyrjaldarinnar árið 1945
vegna hættunnar á, að breyting-
arnar mundu leiða til átaka. Sú
tregða er meðal annars ein margra
og vafasamra ástæðna fyrir því að
halda Bosníu og Hersegovinu sam-
an með hervaldi eins og nú er gert.
Þessi pólitíska tregða gerir það
líka erfitt fyrir Vesturveldin að
fallast á algjört sjálfstæði Kosovo.
Samt sem áður verða menn að
skilja, að það er sitthvað að leyfa
ríki að liðast í sundur eða að
breyta landamærum þess með ut-
anaðkomandi valdi. Svona deilur
snúast um hvort semja skuli um ný
landamæri og hvað gera skuli við
minnihlutahópa sem kunna að
myndast. Mannkynssagan hefur
sýnt það aftur og aftur, að engar
leikreglur duga aðrar en yfirgang-
ur og valdbeiting þegar upp er
staðið. Þó er engin regla án undan-
tekninga. Samt skyldu menn hafa í
huga hve mjög þátttökuríkjum
Sameinuðu þjóðanna hefur fjölgað
undanfarin ár og að lítið lát virðist
vera á stofnun nýrra ríkja um all-
an heim.
ÓLAFU R GRÉTAR GUÐMUNDSSON AUGNLÆKNIR, DR. MED, TILKYNNIR
Hef flutt augnlækningastofu mína úr Borgarkringlu (Suðurturni) í Kringluna (eldri), Uppsali, 3. hæð. Tímapantanir í síma 588 4740 (kl. 10-18). Símaviðföl við lækninn mónudaga og miðvikudaga kl. 11.30-12.30.
1 Geymið auc lýsinguna 1