Morgunblaðið - 18.04.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Vandamál Júgóslavíu
verða að vandamáli NATO
KOSOVO
Stríðsátökin vlð Serba eru innan Evrópu. Þau
gætu haft alvarleg áhrif fyrir tilveru Atlants-
hafsbandalagsins og skipulag
öryggismála í Evrópu, ef svo illa
______________fer að þau breiðist út, að því er
fram kemur í grein Magnúsar Bjarnasonar.
Magnús var einn af erindrekum Sameinuðu
þjóðanna í fyrrverandi Júgóslavíu milli 1993
og 1996, en vinnur nú að doktorsritgerð við
háskólann í Brussel.
IFJOLMIÐLUM á Vestur-
löndum hefur undanfarna
daga mikið borið á fréttum
vegna stríðsátakanna milli
Serba og Atlantshafsbandalagsins
(NATO) en það á nú í sínu fyrsta
stríði sem hernaðarbandalag. Ein-
stök bandalagsríki höfðu þó áður
staðið í hernaði, ýmist í nafni
Sameinuðu þjóðanna eða á eigin
vegum, án þess að NATO sem
stofnun bæri þar nokkra ábyrgð á.
Má þar nefna Persaflóastríðið við
Iraka sem háð var í nafni Samein-
uðu þjóðanna um yfírráð og sjálf-
stæði Kúveit. Dæmi um stríð í
nafni einstakra rikja er árás Breta
og Frakka við Suez árið 1956
vegna deilna þeirra við Egypta um
yfírráð yfír Suez-skipaskurðinum.
Sú árás var Sovétmönnum kær-
komin er þeir réðust inn í Ung-
verjaland til að brjóta þar á bak
aftur uppreisn gegn þáverandi
stjórnvöldum. Það er því ekki
nýtt, að stórveldi leyfi sér vopnuð
afskipti af innanríkismálum smá-
ríkja. En hins vegar er nýtt, að
þetta gerist eftir lok kalda stríðs-
ins. Atökin nú við Serba eru innan
Evrópu og við bæjardyr NATO.
Þau gætu því haft alvarleg áhrif
fyrir tilvera bandalagsins og
skipulag öryggismála í Evrópu, ef
svo illa færi að þau breiddust út.
Atlantshafsbandalagið var upp-
runalega stofnað sem varnar-
bandalag gegn utanaðkomandi
árás. En með lokum kalda stríðs-
ins hefur myndin verið að breytast
og NATO þurft að skilgreina hlut-
verk sitt að nýju. Meðal þeirra
hugmynda sem skotið hafa upp
kollinum er, að beita mætti NATÓ
í baráttunni gegn eiturlyfjum og
hryðjuverkamönnum þótt flestum
þætti vandséð hvernig herir
bandalagsins gætu komið að slíkri
baráttu. Friðargæsla hefur smátt
og smátt orðið að eins konar tísku-
verkefni víða um heim og hafa ein-
stakar NATO-þjóðir þar oft átt
aðild að. Að undanförnu hefur þó
meira borið á beinum friðunarað-
gerðum (peace enforcement) þar
sem stillt er til friðar með valdi af
hálfu þeirra þjóða sem enn telja
sig hafa mátt og megin til afskipta
af innbyrðis átökum milli veikari
aðila. Ekki hefur samt alltaf tekist
vel til. I því sambandi nægir að
minna á hinar misheppnuðu til-
raunir til að stilla til friðar milli
stríðandi fylkinga í Sómalíu fyrir
fáum árum.
Stríðsátökin við Serba nú eru
því fjarri hinu upphaflega mark-
miði bandalagsþjóðanna. Þetta
hafa Rússar hent á lofti og bent á,
að þeir hafí ætíð haft á réttu að
standa varðandi það sem þeir hafa
talið hið raunverulega eðli NATO
að vera árásarbandalag undir for-
ystu Bandaríkjanna. Vesturlanda-
búar í dag láta sig hins vegar litlu
varða skoðanir Rússa, - efnahagur
þar er í rúst og stendur ekki leng-
ur undir kostnaði sem leggja þarf
út í til að teljast hernaðarstór-
veldi.
Hins vegar ber það vott um
hroka Vesturlandabúa þegar þeir
tala um sjálfa sig og sínar eigin
skoðanir sem hið alþjóðlega sam-
félag, sniðganga Rússa og láta
eins og Indverjar og Kínverjar,
tvær fjölmennustu þjóðir jarðar-
innar, séu ekki til. Slíkur hroki
eða sjálfumgleði kann að draga
dilk á eftir sér. Ljóst er, að Rúss-
ar hafa enga ástæðu til að teysta
því, að NATO láti hér staðar
numið og haldi ekki áfram að
skipta sér af innanríkismálefnum
(borgarastyrjöldum) annarra
landa, þar með talið innan Sovét-
ríkjanna fyrrverandi. Ef Vestur-
lönd styggja Rússa um of skapast
hætta á, að Rússar snúi sér meira
í austurátt, þar eð stærsti hluti
ríkis þeirra er í Asíu. Slíkt gæti
reynst efnahag margra Vestur-
landa þungt í skauti, sem á næstu
öld munu í vaxandi mæli þurfa á
ódýrum hráefnum að halda úr ríki
Rússa. I samræmi við sjálftöku-
heimild stórveldanna til afskipta
af smáríkjum innan sinna áhrifa-
svæða og vegna fordæmisins sem
nú hefur skapast er einnig hætta
á, að Kínverjar til dæmis telji sér
heimilt að innlima Taívan kannski
fljótlega á næstu öld ef þeir telja,
að veldissól Bandaríkjanna hafi
hnigið nægilega til viðar þannig,
að af þeim stafi ekki lengur hætta.
Gera verður ráð fyrir að veldi
Bandaríkjanna muni hnigna smátt
og smátt eins og öðrum stórveld-
um veraldarsögunnar og virðast
áhrif þeirra í Asíu nú þegar
minnkandi. Viðleitni Bandaríkja-
stjórnar til að sporna gegn þessari
þróun almennt er meðal annars
fólgin í því að hafa og viðhalda eft-
ir föngum pólitískum áhrifum sín-
um í Evrópu, ekki hvað síst þegar
haft er í huga hið vaxandi pólitíska
samstarf Evrópusambandsins
(ESB) og Evrópuþjóðanna al-
mennt. Atlantshafsbandalagið er
að sjálfsögðu tæki í hinu pólitíska
spili þótt mikil áhersla sé þar lögð
á sem nánasta samvinnu aðildar-
þjóðanna og að ákvarðanataka sé í
samráði við alla. Engu að síður er
viss tilhneiging til þess, að sam-
ráðið sé eingöngu fólgið í að leita
álits og fer þá gjarna svo að allir
fylgja forystusauðnum gegnum
þykkt og þunnt.
Tvískinnungur
Þegar horft er til baka til ár-
anna sem liðin eru eftir hrun Sov-
étríkjanna og Varsjárbandalags-
ins má spyrja hvers vegna NATO-
þjóðirnar hafí ekki gripið beint inn
í hernaðarátök annars staðar þar
sem ástandið er ekki síður hörmu-
legt en á Balkanskaga. Borgara-
styrjöldin í Tsjetsjníu þar sem
Rússar voru annar stríðsaðilinn
var látin afskiptalaus. Enginn vill
veita Kúrdum aðstoð í viðureign
þeirra við Tyrki eða reyna að stilla
þar til friðar. Enginn vill heldur
stilla til friðar í Súdan og hjálpa
sveltandi fórnarlömbum stríðs-
átakanna þar. NATO forðast líka
afskipti af mannréttindabrotum
og borgarastyrjöldinni á Alsír.
Hingað til hafa stjórnvöld á Vest-
urlöndum í reynd leitt svona
vandamál hjá sér og virðast vilja
sem minnst af þeim vita.
Nú hefur Atlantshafsbandalagið
sem heild hins vegar leiðst út í
átök, sem enginn sér fyllilega fyrir
endann á. Tveggja hernaðarkosta
er völ fyrir bandalagið: annars
vegar að stórauka afskipti sín á
Balkanskaga og í Kosovo sérstak-
lega eða hins vegar að draga sig í
hlé. Ljóst er, að báðir kostirnir
munu þykja slæmir. Þriðji kostur-
inn er sá sem valinn var, það er að
fara í „hálf-stríð“ með óljósum
hernaðarmarkmiðum. I þessu
sambandi minnast margir Ví-
etnam-stríðsins, sem Bandaríkin
drógust inn í og lauk síðan
kannski fyrst og fremst með póli-
tískum ósigri Bandaríkjamanna.
Hitt vegar er nokkuð víst, að
loftárásir NATO hafí þjappað Ser-
bum saman og veitt þeim enn
betra tilefni til að ganga milli bols
og höfuðs á Kosovo-Aibönum í eitt
skipti fyrir öll. Þjóðarbrotum
gömlu Júgóslavíu og samskiptum
þeirra í milli má líkja við púður-
tunnu. Slobodan Milosevic fleygði
í hana logandi eldspýtu og ef eitt-
hvað er, hafa Vesturveldin hellt ol-
íu á í stað þess að slökkva eldinn.
Hinn næstum
almáttugi Milosevic!
Slobodan Milosevic, forseti Jú-
góslavíu, oft kallaður „Sloba“, er
vel gefínn að flestra dómi. Hins
vegar sýnist mönnum sitthvað um
innræti hans og segja sumir hann í
þeim efnum verstan Serbum sjálf-
um. Hann er gamall skriffinnur
(apparatchik) úr kommúnista-
flokknum og var ónæmur fyrir að
vera kallaður stalínisti á árum áður.
Stjómartíð hans hefur einkennst
af því eina markmiði að halda per-
sónulegum völdum hvað sem það
kostar. Hann hefur því sífellt þurft
að verða sér úti um nýja skotspæni
og nýja óvini til að viðhalda sem
mestri samstöðu sér að baki. Með
þessu hefur hann komið bæði Ser-
bíu og serbnesku þjóðinni í hin
skelfilegustu vandræði, bæði póli-
tískt og efnahagslega, en hann mun
samt ekki gefast upp skilyrðislaust.
En Sloba hefur átt auðvelt með að
villa mönnum sýn með ýmiss konar
tillögum sem bláeygir Vesturlanda-
menn hafa gjama viljað trúa og
fallast á í gegnum tíðina. Hann get-
ur komið í veg fyrir frekari loft-
árásir NATO strax á morgun ef
hann vill. En hann getur líka dregið
stríðið á langinn með því að teygja
NATO inn í hemað á landi og síðan
Reuters
haldið áfram með skæruhernaði.
Loftárásirnar núna hjálpa Sloba
til að halda völdum, að minnsta
kosti um sinn og Serbar munu
fylgja honum í baráttunni við
Bandaríkin og fylgiríki þeirra eins
og það er kallað, þótt vinsældir
hans meðal almennings séu litlar að
öðru leyti. Dæmi má nefna um þá
vinnu, sem Sloba hefur unnið til að
þjappa þjóð sinni saman og undir-
búa fyrir það sem koma mundi. Ár-
ið 1993, fyrir næstum 6 áram, sá
greinarhöfundur í serbneska ríkis-
sjónvarpinu áróðursmynd, sem
gerð hafði verið í þessum tilgangi.
Myndin sýndi loftárásir nasista á
Belgrad í heimsstyrjöldinni síðari
og síðan loftárásir Bandaríkja-
manna á borgina meðan á stríðinu
við Þjóðverja stóð. Svo var myndin
klippt saman og sýndar amerískar
sprengjuflugvélar, líklega í Ví-
etnam, en strax á eftir fylgdu
myndir af Belgrad í rústum. Með
þessu var kynt undir ímyndunarafli
áhorfandans í þá veru, að Amerík-
anar mundu ráðast á Serba og
Belgrad aftur.
Hvernig Sloba sá atburðina sex
árum síðar fyrir, þarf í sjálfu sér
ekki að vera neinum ráðgáta. Hann
þurfti ekki sígaunaspákonu með
kristalskúlu til að lesa í framtíðina
fyrir sig, því að hann gjörþekkti
sjálfan sig og málefni eigin lands og
þjóðar. Þar skildi einmitt á milli
hans og leiðtoga Vesturlanda. Mat