Morgunblaðið - 31.01.2001, Blaðsíða 20

ERLENT
20 MIÐVIKUDAGUR 31. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HVERNIG verða samskipti
Bandaríkjanna og Evrópu? Þessi
spurning vaknar í hvert sinn sem
ný ríkisstjórn tekur við völdunum
í Bandaríkjunum. Þar sem menn
hafa haft áhyggjur af „breikkandi
gjá“ milli Bandaríkjanna og Evr-
ópu frá því í byrjun áttunda ára-
tugarins er freistandi að halda
áfram eins og samskiptin yfir Atl-
antshafið verði nokkurnveginn á
sömu bylgjulengd og verið hefur.
Sannleikurinn er hins vegar sá að
Bandaríkin og Evrópusambandið
eru nú á harðahlaupum eftir eigin
þróunarbrautum: ráðamenn
beggja vegna Atlantshafsins
standa því frammi fyrir því erfiða
verkefni að viðhalda æ flóknari
tengslum.
Standast þarf einnig tvær aðrar
freistingar. Evrópuríkin standa
frammi fyrir þeirri freistingu að
hraða því að Evrópusambandið
rísi upp sem sjálfstætt afl á al-
þjóðavettvangi með stöðugum
kröfum um sjálfsforræði eða sjálf-
stæði frá Bandaríkjunum. Enn
eimir eftir af andúð á Bandaríkj-
unum og hún mun ávallt skjóta
upp kollinum því
eins og alltaf gerist þegar
tengsl hafa lengi einkennst af
ójafnvægi hneigist minni sam-
starfsaðilinn til að vera með há-
værar og tilfinningaþrungnar yf-
irlýsingar sem valda misskilningi.
Evrópuríkin ættu ekki að falla
fyrir þessari freistingu því orða-
gjálfur er enginn mælikvarði á
skrefin sem tekin eru frá ósjálf-
stæði til samvinnu á jafnréttis-
grundvelli. Evrópuríkin verða
þess í stað að taka á sig sann-
gjarnari byrðar í samstarfinu yfir
Atlantshafið og taka upp sameig-
inlega utanríkisstefnu, sem stend-
ur undir nafni, og hugsa og starfa
sem svæðisveldi með áhrif út um
allan heim. Takist okkur að gera
evruna að heimsgjaldmiðli, sem
ég tel að hún verði, mun Evrópu-
sambandið geta fullnægt skilyrð-
unum fyrir auknu jafnræði í sam-
starfinu yfir Atlantshafið – með
því að leggja til peninga í stað
orða.
Bandaríkin standa hins vegar
frammi fyrir þeirri freistingu að
gera of mikið úr hlutverki sínu
sem „eina stórveldisins“ með því
að grípa til einhliða aðgerða.
Þetta er hins vegar einsemd í
gervi forystu og þjónar ekki hags-
munum Bandaríkjanna. Ekki er
lengur hægt að verja þjóðarhags-
muni á árangursríkan hátt með
einhliða aðgerðum; hagsmunum
Bandaríkjanna verður best þjónað
með fjölþjóðlegum aðgerðum og
stofnunum.
Þótt Bandaríkin séu enn eina
stórveldið í hernaðarlegum skiln-
ingi kemur hernaðarmátturinn að
takmörkuðu gagni við daglega
framkvæmd utanríkisstefnunnar.
Bandaríkin myndu ekki hagnast
minna en Evrópuríkin á virku
heimsstjórnunarkerfi við að ná
fram markmiðum sínum – hvort
sem um er að ræða frjálsari við-
skipti, raunhæfar aðgerðir til að
stemma stigu við útbreiðslu ger-
eyðingarvopna, innilokunarstefnu
og ráðstafanir til að fyrirbyggja
svæðisbundin átök eða bætt
skipulag fjármálamarkaða. Til að
ná þessum markmiðum skiptir
miklu máli fyrir Bandaríkin að
Evrópusambandið verði fullveðja
sem afl á alþjóðavettvangi.
Bandaríkin ættu því að losa sig
við þá tvíbentu afstöðu til Evrópu-
sambandsins sem felst í því að
krefjast þess að Evrópa verði
þroskaðri og virkari, en standa
svo alltaf á nálum yfir því.
Þegar ESB-ríkin tóku upp sam-
eiginlega stefnu í öryggis- og
varnarmálum fagnaði Bandaríkja-
stjórn því opinberlega. Samt hafa
hvað eftir annað komið fram
merki um taugaveiklun í Banda-
ríkjunum vegna þessarar þróunar.
Bandaríkjamenn spyrja oft hvort
þetta snúist allt um að auka hern-
aðarlega getu Evrópu – sem væri
af hinu góða fyrir NATO – eða um
Evrópusamruna (þ.e. sem þáttur í
pólitísku verkefni). Svar mitt er
að þetta snúist um hvort tveggja
og að Bandaríkjastjórn eigi að
styðja hvort tveggja. Eftir að hafa
lagt raunhæft mat á þessa þróun
fullyrði ég að öflugri og sameinuð
Evrópa efli Atlantshafsbandalagið
og leysi ekki Bandaríkin undan
öryggisskuldbindingum þeirra í
álfunni eins og sumir telja.
Evrópusambandið hefur ekki í
hyggju að búa til einhvers konar
eftirmynd af skipulagi NATO eða
leggja grunn að nýju varnar-
bandalagi sem geti komið í stað
Atlantshafsbandalagsins. Evrópu-
sambandið er tilbúið að bregðast
við stríðshættu sem kann að skap-
ast í Evrópu eða nálægum löndum
– annaðhvort í samvinnu við
bandarískar hersveitir eða ein-
göngu með evrópskum hersveit-
um þegar NATO ákveður að taka
ekki þátt í aðgerðunum. Evrópu-
sambandið er ekki aðeins að efla
varnir sínar – sem verða áfram
hlutverk Atlantshafsbandalagsins
– heldur einnig öryggishlutverk
sitt til að geta stuðlað að stöð-
ugleika í álfunni – og það hlutverk
á eftir að aukast með inngöngu
Mið- og Austur-Evrópuríkja í
Evrópusambandið.
Því þótt öðru sé oft haldið fram
á Bandaríkjaþingi hafa Evrópu-
ríkin þegar borið bróðurpartinn af
friðargæslubyrðinni á Balkan-
skaga (svo ekki sé minnst á end-
urreisnarstarfið). Það segir sig
sjálft að Evrópuríkin ættu ekki að
þurfa að borga án þess að fá áhrif
í samræmi við framlag sitt. Beri
stefna Evrópusambandsins í utan-
ríkis- og varnarmálum tilætlaðan
árangur ætti Atlantshafsbanda-
lagið að verða evrópskara. Banda-
ríkjastjórn ætti þó ekki að hafa
áhyggjur af þessu: líti Evrópurík-
in á NATO sem evrópskara
bandalag verða þau líklegri til að
skuldbinda sig (einnig fjárhags-
lega) til að veita því brautargengi.
Svipaðar röksemdir eiga við um
stækkunina. Hugmyndin um Evr-
ópu er ekki óbreytileg og þannig á
það að vera. Hvað öryggi og stöð-
ugleika áhrærir er stækkun Evr-
ópusambandsins alveg jafn mik-
ilvæg og samrunaþróunin. Taki
Bandaríkin og Evrópuríkin hönd-
um saman um stækkun Evrópu-
sambandsins og NATO treystir
það stöðugleika og samruna í Evr-
ópu eftir lok kalda stríðsins – öll-
um í hag.
Ný og hagnýt verkaskipting
milli Evrópuríkjanna og Banda-
ríkjanna er þannig hugsanleg, að
því tilskildu að hún sé innan
ramma sameiginlegra pólitískra
skuldbindinga og samábyrgðar.
Ekki ber að miða að ósveigjan-
legri, lóðréttri og óeðlilegri verka-
skiptingu, þar sem Bandaríkin ein
gegna forystuhlutverki í heimin-
um (með Evrópuríkin í eftirdragi)
og Evrópusambandið einbeiti sér
aðeins að því að stækka „húsið
sitt“ (með því að Bandaríkin verði
leyst undan öryggisskuldbinding-
um í Evrópu). Slíkt væri hættu-
legt og yrði til þess að ekki yrði
hægt að viðhalda sambandinu yfir
Atlantshafið.
Mótefnið er ósvikin hlutdeild
Evrópuríkjanna í vali og ákvörð-
unum. Ef taka þarf ákvarðanir,
sem valda sundurlyndi, krefst
heilbrigð samvinna þess að þær
séu ræddar opinskátt og í hrein-
skilni. Deilan um eldflaugavarna-
áætlun Bandaríkjanna er dæmi
um þetta. Taka verður tillit til fyr-
irvara og efasemda Evrópuríkja í
því máli, hver sem stefna stjórnar
Bush verður.
Ef Evrópuríkin vilja hafa ein-
hver áhrif í þessu máli verða þau
að gegna hlutverki einingarafls
með því til dæmis að hvetja
Bandaríkjamenn til að semja við
Rússa um breytingar á ABM-
samningnum sem takmarkar
varnir gegn eldflaugum. Slíkt
myndi stuðla að hernaðarlegum
stöðugleika, koma í veg fyrir
fjandskap með Bandaríkjunum og
Rússlandi (sem gegnir enn mjög
veigamiklu hlutverki í öryggis-
málum Evrópu) og hindra að and-
rúmsloftið í öryggismálum Asíu
versni. Hið sama má segja um
samskiptin við „útlagaríkin“ svo-
nefndu: þar gæti betri samsetning
bandarískra og evrópskra aðferða
einnig stuðlað að árangursríkari
úrræðum sem byggðust á blöndu
af loforðum og festu.
Ný verkaskipting og ný ábyrgð-
arhlutdeild ræðst jafn mikið af
efnahagsmálum og öryggi. Traust
evra gerir nánari samvinnu mögu-
lega og fýsilega; ekki aðeins til að
koma í veg fyrir fjármálaumrót í
heiminum heldur einnig til að af-
stýra hættunni á því að upp komi
stríðandi gjaldmiðlabandalög.
Beiti stjórn Bush sér af raunsæi
fyrir auknu viðskiptafrelsi verður
hægt að auka markaðssamruna
Bandaríkjanna og Evrópu og það
mun verða hagkerfum okkar mikil
lyftistöng. Svigrúm verður þá til
að blása nýju lífi í Heimsvið-
skiptastofnunina (WTO), sem er
háð öflugum stuðningi Bandaríkj-
anna og Evrópuríkja, þótt fleira
þurfi að koma til.
Nauðsynlegt er að við endur-
metum samningaaðferðir okkar
og gamlar venjur í þessu samb-
andi. Heimsviðskiptastofnunin,
svo og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
(IMF) og Alþjóðabankinn, þurfa
að skilja þarfir þeirra þjóðfélaga
sem eru sérlega berskjölduð
gagnvart áhrifum hnattvæðingar.
Við þurfum að reyna að ná til ann-
arra heimshluta með opinskárri
hætti og með meiri sannfæring-
arkrafti. Samstarf átta helstu iðn-
ríkja heims, sem er undir forystu
Ítala í ár, verður prófsteinn á
þennan ásetning og lögmæti alls
ferlisins mun ráðast af honum.
Endurnýjuð samvinna Evrópu-
ríkja og Bandaríkjanna, byggð á
mismunandi aðferðum og verk-
færum þeirra í utanríkismálum,
verður þeim öllum til framdráttar.
Evrópusambandið er að þreifa
fyrir sér um hvernig það geti beitt
sér í þágu allra aðildarríkjanna á
alþjóðavettvangi. Evrópa er að
breytast og Bandaríkin líka –
hvað varðar lýðfræðilega og
félagslega samsetningu, efnahags-
lega og pólitíska uppbyggingu,
pólitíska afstöðu til annarra
heimshluta og þjóðarsálfræði.
Bandaríkin eru ólík Evrópuríkj-
unum að ýmsu leyti og það getur
vissulega valdið ósætti. Gagn-
kvæm áhrif og samvinna á jafn-
réttisgrundvelli eru þó enn eina
svarið – einkum ef þetta endur-
speglast í löngu tímabærum um-
bótum á fjölþjóðlegum stofnunum
og aukinni heimsstjórnun.
Þótt fjölþjóðlegt samstarf geti
verið þreytandi hefur það oftar en
ekki þjónað hagsmunum jafnt
Bandaríkjanna sem Evrópu. Það
breytist ekki. Öflugra Evrópu-
sambandi er eiginlegt að tengjast
Bandaríkjunum vináttuböndum,
það er stundum keppinautur, en
alls ekki andstæðingur Bandaríkj-
anna. Ráðamönnum beggja vegna
Atlantshafsins ber skylda til að
sannfæra almenning í löndum sín-
um um þetta.
Evrópa og Bush
Bandaríkjaforseti
AP
Colin Powell, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, og George W. Bush
Bandaríkjaforseti á fyrsta fundi þeirra í Hvíta húsinu.
Öflugra Evrópusam-
bandi er eiginlegt
að tengjast Banda-
ríkjunum vináttu-
böndum, það er
stundum keppinaut-
ur, en alls ekki and-
stæðingur Banda-
ríkjanna. Ráðamönn-
um beggja vegna
Atlantshafsins ber
skylda til að sann-
færa almenning
í löndum sínum
um þetta.
Giuliano Amato er
forsætisráðherra Ítalíu.
eftir Giuliano Amato
© Project Syndicate.
GAGNRÝNENDUR alþjóðavæð-
ingar hafa nokkuð látið til sín taka á
alþjóðaefnahagsráðstefnunni í Dav-
os í Sviss en henni átti að ljúka í
gær.
Hafa þeir vakið sérstaka athygli á
því hvað lífsins gæðum sé misskipt
en James Wolfensohn, forseti Al-
þjóðabankans, benti á, að 80%
mannkyns, 4,8 milljarðar, fengju að-
eins 20% teknanna í sinn hlut.
Japan var svarti
sauðurinn
Andstæðingar alþjóðavæðingar
hafa efnt til mótmæla utan dyra en
inni á ráðstefnunni sjálfri hafa menn
tekist á um kosti og galla hins fjöl-
þjóðlega efnahagskerfis. Kofi Ann-
an, framkvæmdastjóri Sameinuðu
þjóðanna, skoraði í gær á frammá-
menn í atvinnu- og viðskiptalífinu að
axla ábyrgð sína sem heimsborgarar
eða búa sig undir vaxandi andstöðu
við alþjóðavæðinguna.
Bandarísk efnahagsmál og
áhyggjur af þeim voru eðlilega
nokkuð áberandi á ráðstefnunni en
nokkrum vandkvæðum olli að eng-
inn háttsettur fulltrúi Bandaríkja-
stjórnar var mættur.
Spurningarnar voru því fleiri en
svörin en margir lýstu þeirri trú
sinni að efnahagslífið í Bandaríkjun-
um myndi fljótlega taka við sér á ný.
Segja má að Japanir hafi átt einna
bágast á ráðstefnunni enda virðist
lítið vera farið að rofa til í japönsk-
um efnahagsmálum. Hafði Yoshiro
Mori, sem varð fyrstur japanskra
forsætisráðherra til að sækja Davos-
ráðstefnuna, lítið fram að færa og
Kenneth Courtis, aðstoðarforstjóri
Asia Goldman Sachs, sagði, að eina
leiðin til að fá fallega mynd af jap-
önsku efnahagslífi væri að snúa öll-
um töflum á haus.
Trúmál komu einnig við sögu í
gær þegar kennimenn úr ýmsum
áttum skoruðu á ríkisstjórnir og
fjármálamenn að taka upp viðræður
við fulltrúa trúfélaganna. Sögðu þeir
að alþjóðavæðingin mætti ekki
byggjast eingöngu á tækni og pen-
ingum, heldur yrði hún einnig að
taka tillit til þeirra siðalögmál sem
væru kjarninn í lífi margra manna
og samfélaga.
Tekist á um kosti og galla alþjóðavæðingar á efnahagsráðstefnunni í Davos sem lauk í gær
Davos. AFP, AP.
Athygli vakin á mis-
skiptingu lífsins gæða