Morgunblaðið - 25.03.2001, Blaðsíða 15

ir sjúkdómar sem áður þóttu tilheyra
vanþróuðum ríkjum spruttu upp í
landi þar sem áður þótti meiri ástæða
til að útskrifa heilaskurðlækna en
smitsjúkdómafræðinga.
Með stórveldinu hrundi opinber
þjónusta, einkum hið viðamikla og
dýra heilbrigðiskerfi sem byggt hafði
verið upp áratugum saman. Læknar
höfðu skyndilega engin lyf, engar
filmur í röntgentækin, engin laun. Á
dögum Sovétríkjanna fengu starfs-
menn leyfi á launum og ókeypis með-
ferð ef þeir greindust með berkla. Nú
á dögum eru menn heppnir ef þeir
halda vinnunni. Dæmi um það sem
gerðist má sjá í Badakshan-héraði í
Tadsjikistan, en það er í Pamír fjöll-
um á landamærunum við Kína og Afg-
anistan. Á berklaspítalanum í borg-
inni Khorog eru 40 rúm. Strax eftir
1991 varð skortur á berklalyfjum
þannig að brátt reyndist ekki hægt að
halda uppi berklameðferð. 5 árum síð-
ar hafði fjöldi berklasjúklinga á
staðnum sexfaldast. Svipaða sögu er
að segja víða úr gömlu Sovétríkjun-
um.
Fjölónæmar berklabakteríur
En þar með er ekki öll sagan sögð.
Á sama tíma og berklar breiðast hrað-
ar út í gömlu Sovétríkjunum en ann-
ars staðar hafa þar einnig myndast
berklastofnar sem eru ónæmir fyrir
þeim lyfjum sem best henta til berkla-
meðferðar.
Þegar stofnar af berklabakteríunni
eru ónæmir fyrir tveimur algengustu
lyfjunum, isoniazid og rifampin, þá
eru þeir kallaðir fjölónæmir. Það
kostar að minnsta kosti 100 sinnum
meira að ráða niðurlögum bakter-
íunnar ef um slíkt smit er að ræða
heldur en ef hægt væri að nota hefð-
bundin lyf. Berklalyf sem duga til að
lækna mann af berklum í Rússlandi
kosta um 1.700 krónur. Meðferðin
tekur um sex mánuði. En það kostar
meira en milljón króna að lækna
mann sem er smitaður af fjölónæmri
berklabakteríu og það tekur tvö ár.
Vart þarf að taka fram að fé til slíkrar
meðferðar er í nær öllum tilvikum ut-
an seilingar fyrir sjúklingana og
þeirra bíður oft ekkert annað en mis-
munandi langvarandi dauðastríð.
Þangað til fyrir hálfri öld voru eng-
in lyf til að meðhöndla berkla. Þetta
ástand er að verða til á ný með til-
komu fjölónæmra berklabaktería.
Þessir stofnar hafa myndast þegar
sjúklingar hafa byrjað að taka lyf við
berklum en ekki haldið lyfjakúrinn í
tilsettan tíma. Þá kemst á kreik bakt-
ería sem er ónæm fyrir viðkomandi
lyfi og smám saman verða sverðin í
vopnabúri heilbrigðisyfirvalda bitlaus
á skaðvaldinn. Meira en helmingur
berklasjúklinga í Rússlandi er ónæm-
ur fyrir að minnsta kosti einu berkla-
lyfi. Í Eistlandi var hlutfall fjöl-
ónæmra berkla 13,5 prósent 1997 en
18,1 prósent ári síðar.
Þessar ónæmu bakteríur eru farn-
ar að sjást á Vesturlöndum. Síðan
1996 hefur tilfellum fjölónæmra
berkla fjölgað um 50 prósent í Dan-
mörku og Þýskalandi. Skýrsla Al-
þjóðaheilbrigðisstofnunarinnar frá í
fyrra bendir til að ef ónæmir berklar
koma upp í fátækum ríkjum muni þeir
óhjákvæmilega breiðast út til þeirra
sem eru ríkari. Eina leiðin til að koma
í veg fyrir útbreiðsluna sé að ráðast
gegn rótum vandans í fátæku ríkjun-
um.
Kuldi og vosbúð í Síberíu
Berklar eru fátæktarsjúkdómur
því þeir ráðast einkum á fólk sem er
veikburða og býr við miklar þreng-
ingar. Vart er hægt að hugsa sér verri
aðstæður en víða í Síberíu, þar sem
þjóðfélagsgerðin hrundi fyrir tæpum
áratug og er enn að falla saman.
Ósjaldan koma upp aðstæður sem
hafa í för með sér ótrúlega erfiðleika.
Þannig varð til dæmis skyndilega raf-
magnslaust í bænum Deputatskí í
austanverðri Síberíu fyrr í þessum
mánuði. Bæjarbúar, 3.500 manns,
voru þá skyndilega án ljóss, rafmagns
og hita í fimmtíu stiga gaddi í svart-
asta skammdeginu. Svo merkilega
vildi til að Rauði krossinn hafði ein-
mitt verið að skipuleggja hjálparstarf
á svæðinu og því var hægt að fara með
teppi, hlýjan fatnað, vetrarskó, mat-
væli og annan varning til þorpsins.
Bílalestin lagði upp frá næstu borg,
Jakútsk, en ferðalagið yfir freðmýrar,
ísilögð vötn, ár og fjöll tók alls tíu
daga. Á meðan beðið var eftir aðstoð-
inni bjargaði fólk sér með því að fjöl-
skyldur söfnuðust saman ein eða fleiri
í herbergi, lokuðu að sér og hituðu
upp með kamínum.
Onufri Platonovich Uksusnikov og
kona hans Olga eru dæmigerð fyrir
það fólk sem hefur orðið fyrir barðinu
á þjóðfélagsbreytingum undanfarinna
ára. Þau eru af Dolgan-ættbálki frum-
byggja Síberíu. Onufri er sextugur en
kona hans 62. Fyrir daga Sovétvalds-
ins bjó Dolgan-fólkið í tjöldum og fór
ferða sinna á breiðum skíðum, hunda-
sleðum eða bátum og veiddi sér til
matar. Eftir byltinguna var því komið
fyrir í þorpum og bæjum og það vand-
ist því að fá laun fyrir veiðarnar og að
sækja sér mat í næstu kjörbúð.
„Við áttum nóg af peningum og mat
og fatnaði,“ segir Onufri. „Ég seldi
hvít refaskinn og fékk tvisvar verð-
laun fyrir veiðimennsku.“
Hvorugt hjónanna kann að lesa eða
skrifa.
Nú búa þau í gömlum vagni sem bú-
ið er að breiða yfir með segldúk. Þau
hafa engin tæki til upphitunar, ekkert
rafmagn og engin húsgögn. Kjötið af
skepnunum sem Onufri veiðir elda
þau á steinolíuhellu. Í fyrra fóru þau
loks að fá ellilífeyri en einungis sem
svarar um 1.700 krónum á mánuði.
Ekkert brauð er bakað í þorpinu
þeirra af því að hveitið er svo dýrt.
Sökum flutningskostnaðar er neyslu-
varningur að jafnaði þrefalt dýrari í
dreifðum byggðum Síberíu heldur en
í stóru borgunum. Fyrir utan ellilíf-
eyrinn fá þau enga aðstoð aðra en þá
sem Rauði krossinn færir þeim. Í
fyrra fengu rúmlega 200 þúsund
manns á norðursvæðum Rússlands
fjölskyldupakka, sem í voru matvæli,
hreinlætisvörur, stígvél, skólavörur
og lyf.
Í frumbyggjaþorpinu Levinski
Peski býr Ludmilla Baikaleva, fimm-
tug kona, í einu herbergi með sex
uppkomnum börnum og einu barna-
barni. „Líttu á þetta,“ segir hún við
starfsmenn Rauða krossins sem eru
komnir til að kanna aðstæður. „Það er
Morgunblaðið/Þorkell
Föngum, sem taldir eru verstu smitber-
arnir, er haldið saman í sérstökum sér-
merktum klefum til þess að slæmt
ástand verði ekki enn verra. Þessi sér-
merkti klefi er í fangelsinu í Norilsk.
Stúlka frá Tsjetsjníu sem verið hefur á barnasjúkrahúsi í Moskvu um nokkurt skeið. Hún hefur verið smituð nánast frá fæðingu.
Læknir á barnadeild á stóru berklasjúkrahúsi í Moskvu. Á þessari stofu eru börn
sem haldið er í einangrun. Margir sjúklinganna eru frá fyrrverandi ríkjum Sovét-
ríkjanna, Mið-Asíu-ríkjunum Moldóvu, Georgíu, Aserbadsjan, Armeníu og Tadsjí-
kistan. Þó þetta séu orðin sjálfstæð ríki koma enn sjúklingar þaðan til Rússlands,
einkum börn og unglingar, því heima fyrir er engin aðstaða til að hjálpa þeim.
Sums staðar hefur verið gripið til
þess ráðs að láta hættulegustu smit-
berana ganga með andlitsgrímur.
Þessi stúlka var talin á batavegi en
þykir engu að síður smitberi.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 B 15