Morgunblaðið - 25.03.2001, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 B 17
eríuna í líkama sínum. Á síðasta ári
fjölgaði dauðsföllum vegna berkla í
fangelsum um þriðjung frá árinu á
undan. Í venjulegu fangelsi má sjá
sex manns í klefa sem væri fyrir einn
á Íslandi. Sums staðar er ástandið
miklu verra. Hreinlæti er stundum
verulega ábótavant, fangaverðir
skeytingarlausir um hag fanganna
og óskrifaðar reglur um samskipti
fanganna harðneskjulegar.
Valdajafnvægið í dæmigerðu
fangelsi skiptir föngunum í fjóra
hópa. Efst tróna foringjarnir (blatn-
iye), sem eru harðnaðir atvinnu-
glæpamenn. Meirihluti fanganna til-
heyrir almenningi (muzhiki), en það
eru smáglæpamenn og aðrir sem
engin völd hafa. Litið er niður á
fanga sem reynast fangelsisyfirvöld-
um samvinnuþýðir (kozly) en í
neðsta þrepi eru hinir ósnertanlegu
(petukhi) sem hafa fengið dóma fyrir
kynferðisglæpi. Hver sem brýtur
gegn óskrifuðum reglum þessa
stéttakerfis fer sjálfkrafa niður í
neðsta þrep og er þá kominn upp á
náð og miskunn þeirra sem fyrir of-
an eru – en hvort tveggja er sjald-
fundið.
Þessi stéttaskipting skiptir máli
fyrir útbreiðslu berkla vegna þess að
foringjarnir hafa hagsmuni af því að
koma sínu fólki í berklameðferð og fá
þannig aðgang að betri meðferð og
verðmætum lyfjum. Sendifulltrúar
Rauða kross Íslands sem starfað
hafa á vegum Alþjóða Rauða kross-
ins við berklavarnir í fangelsum í
Kákasusfjöllum segja ótrúlegar sög-
ur af tilburðum fanga til þess að fara
á svig við meðferðina. Algengast er
að menn fái lánuð hrákasýni – ann-
aðhvort til þess að sýnast ósýktir ef
þeir eiga skammt í að losna úr fang-
elsi eða til þess að sýnast sýktir og
komast þannig í meðferð – eða að
þeir reyni að komast hjá því að
gleypa lyfin. Þessar pillur eru ígildi
peninga í fangelsunum og með þeim
borga fangar skuldir sínar eða múta
foringjunum eða fangavörðum. Þess
vegna er stór hluti af starfi sendifull-
trúa við berklavarnir í fangelsum að
fylgjast nákvæmlega með því að
fangar á lyfjakúr taki raunverulega
pillurnar, og þá duga oft engin vett-
lingatök.
Berklar eru algengasta dánaror-
sök í fangelsum gömlu Sovétríkj-
anna. Yfirleitt má rekja 50–80 pró-
sent dauðsfalla til berkla. Það er
einnig í fangelsum sem fjölónæmir
Þessi gamli hermaður, sem smitaðist þegar hann gegndi herþjónustu í Afganistan, beið í sjúkrarúmi sínu á sérstökum
berklaspítala í Moskvu eftir úrskurði lækna þess efnis hversu langt hann væri leiddur. Hann var kominn með innvortis blæð-
ingar, í lungum og maga, en beið milli vonar og ótta eftir því að fá að vita hverjar lífslíkurnar væru.
„Venjulega“ berkla er í langflestum tilfellum hægt að lækna með lyfjagjöf en
helstu lyf gegn þeim eru Rifampicin, Isóniazíð, Etambútól og Pyrazinamíð.
ina sem farið var eftir og einnig að berjast við
gífurlega spillingu. Starfsfólkið í fangelsinu,
læknar og hjúkrunarfræðingar, fær sjaldnast
borguð laun, þannig að þetta fólk hafði í sig og á
með ýmsum hætti, m.a. með því að svindla með
föngunum, ef svo má orða það. Þetta fangelsi er
talið besta fangelsið í Georgíu. Rauði krossinn
lagði mikla peninga í viðgerðir á því og rekst-
urinn. Margt hafði verið þarna í niðursníðslu.
Þarna starfa útlendingar en það veitir fangels-
isyfirvöldum visst aðhald – þess vegna vildu
fangar helst vera í þessu fangelsi. Tekin voru
hrákasýni í öllum fangelsunum og oft var
svindlað í þessum sýnatökum til þess að komast
í þetta eftirsótta fangelsi.
Berklameðferðin sem um ræðir er bæði erfið
og löng og ýmsar aukaverkanir geta fylgt lyfj-
unum, svo sem ofnæmi, útbrot og kláði, liðverk-
ir, gula og lifrarbólga, magabólga og jafnvel
magasár. Oft kom fyrir að fólk var mjög sátt við
lyfjagjöfina fyrst en þegar því fór að líða betur
af berklunum eftir svo sem tvo mánuði þá fór
það að tregðast við að taka lyfin.
Vildu gefa börnum sínum lyfin
Meðferð þessi er sérhæfð við þeim berklum
sem við þekkjum og er algjör faraldur víða á
þessu svæði en ekki við ónæmum berkla-
stofnum sem við sáum æ meira af þarna ytra.
Við sáum raunar aðeins berkla meðal þeirra
sem eru í fangelsunum en reikna má með því að
10% fleiri séu með berkla úti í samfélaginu.
Oft stóð maður fangana að því að reyna að
komast hjá því að taka lyfin og spurði þá af
hverju þeir vildu ekki taka þau. Svarið var þá að
börn viðkomandi væru með berkla og þeir vildu
láta þau njóta lyfjanna. Eða þá að háttsettari
aðilar í fangelsinu vildu fá lyfin, viðkomandi
væri að borga spilaskuld o.s.frv.
Erfiðast var að kljást við afleiðingar stétta-
skiptingarinnar meðal fanganna. Þessi stétta-
skipting er ekki viðurkennd af yfirvöldum en er
sannarlega fyrir hendi. Stundum veltum við fyr-
ir okkur að fá fanga í efsta þrepi til að ganga í lið
með okkur, fá þá til að segja öllum að koma í
meðferð og hætta að svindla. En svo var tekin
ákvörðun um að skipta sér ekki af innanflokks-
málum í fangelsinu. Þetta yrði of flókið mál. Við
fundum þó stundum að ef við gerðum vel við
mafíósanna þá fengum þeir sína menn til að
koma í meðferð í staðinn.
Flestir fanganna voru ungir menn þótt innan
um væru eldri menn. Því hraustari sem menn
eru að upplagi því betur þola þeir meðferðina.
Við náðum mörgum snemma á sjúkdómsferlinu
og þá var árangurinn miklu betri. Ég sá mörg-
um batna en samskipti okkar við stjórnvöld
voru þess eðlis að það torveldaði batann. Það
ríkti lítill skilningur á starfi okkar hjá yfirvöld-
um. Menn voru kannski búnir með fimm mán-
aða meðferð, gerðu þá eitthvað jafnvel smá-
vægilegt af sér og voru sendir burtu þannig að
meðferðin rofnaði og hætti. Þetta skapaði mikla
hættu á að sjúkdómurinn blossaði upp aftur
með tilheyrandi smithættu.
Við sem störfuðum þarna við meðferðina
gengum alltaf í sloppum með grímur en auðvit-
að vorum við hrædd um að smitast. Ef einhver í
hópnum fór að hósta þá brá öllum mjög og ótt-
uðust berklasmit. Ég var óskaplega fegin eftir
að ég var komin hingað heim og fékk þann úr-
skurð eftir athugun að ég væri ekki smituð af
berklum.
Karlmenn eru í miklum meirihluta af þeim
sem smitaðir voru af berklum í fangelsum í Ge-
orgíu. Gerð var könnun í fangelsum sem stóð yf-
ir í eitt ár, til þess að finna hve útbreiddir berkl-
ar væru þar, og í ljós kom að aðeins ein kona var
smituð. Við slógum fram þeirri skýringu að kon-
ur væru færri, snyrtilegri, héldu frekar fyrir
munninn þegar þær hóstuðu og færu frekar út.
Allt of margir einstaklingar eru saman í klefum
í þessum fangelsum og heilbrigðiskerfinu á
þessu svæði hefur hrakað mikið undanfarin ár.
Í Georgíu er enn í gangi gamaldags meðferð
við berklum eins og var hér á árum áður, svo
sem að höggva fólk o.fl. skurðaðgerðir. Eldri
læknar trúa á þá meðferð. Peningum er ekki
eytt í berklavarnir eða lækningar, það er ekki
pólitískur vilji til þess að snúa sér að berkla-
meðferð. Margir sem eru smitaðir af HIV-
veirunni fá berkla, hins vegar var ekki athugað
hvað margir í fangelsinu væru HIV-smitaðir.
Það hafði lítinn tilgang, ekkert hægt fyrir slíka
einstaklinga að gera.
Ég átti bara að vera í Georgíu í hálft ár en ég
varð ástfangin af svissneskum verkfræðingi
sem starfaði með mér í þessu Rauðakrossstarfi
og fékk því framlengda dvöl mína þarna. Við
bjuggum saman og lifðum nokkuð eðlilegu lífi
þrátt fyrir kringumstæðurnar. Ég vann á dag-
inn í átta tíma og átti svo minn frítíma. Kærast-
inn minn er enn á veraldarvakt hjá Rauða
krossinum en ég hætti fyrir nokkru og kom
hingað heim til að vinna, hann kemur seinna. Ég
starfa nú á gjörgæsludeild Landspítalans við
Hringbraut. Þessi dvöl mín í Tiblisi í Georgíu
hefur skilið eftir sig ýmsar ánægjulegar minn-
ingar, bæði hvað snertir mitt einkalíf og einnig
kynni mín af íbúum þar. Fólkið þarna er mjög
viðkunnanlegt.
Starfið erfiðara eftir því sem á leið
Satt að segja þótti mér starfið erfiðara eftir
því sem á leið dvölina. Ég kynntist smám saman
föngunum, sá aðstæðurnar sem þeir bjuggu við
og fór að vita meira um líf þeirra. Ég ákvað
strax í byrjun að spyrja aldrei hvað hver og einn
hefði gert af sér, hefði ég vitað það hefði það
kannski litað viðhorf mitt til þeirra. Ég játa að
ég var oft forvitin en ég lét ekki undan þeirri
forvitni. Ég var aðeins komin til þess að fræða
um og hjúkra fólki með berkla.
Þegar ég fór heim að ári liðnu var ég satt að
segja mjög efins um að þetta starf skilaði þeim
árangri sem að var stefnt. En síðan hef ég
breytt talsvert um skoðun. Gerð var könnun af
óháðum aðila og hún sýndi að þetta starf skilar
árangri. Í Aserbadjan hefur þessari meðferð
hins vegar verið hætt, könnun sýndi að hún
gerði þar meira ógagn en gagn. Fólk hætti svo
oft í meðferðinni að stór hætta skapaðist á að
upp spryttu í æ ríkari mæli ónæmir berkla-
stofnar. Rauði krossinn fylgist vel með því
hvernig vindarnir blása í þessum efnum og tek-
ur ákvarðanir teknar í samræmi við það.