Morgunblaðið - 25.03.2001, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
stætt í þessum efnum en t.d. í London eru
berklar í sókn. Viss samsvörun er á milli þess
ástands sem ríkir í berklasmitsmálum í fang-
elsum og þess sem gerist í viðkomandi þjóð-
félagi. Ég man ekki eftir berklatilfelli í fang-
elsi á Íslandi en um leið verð ég að
viðurkenna að við gerum ekki sérstakar ráð-
stafanir til þess að leita að berklum meðal
fanga á Íslandi. Heilsugæslustöðinni í Lág-
múla hefur verið falið að sjá um heilbrigð-
ismál í fangelsum hér á landi. Ég veit ekki til
að neinn þeirra sem greinst hefur með berkla
að undanförnu hafi verið í fangelsi þegar
smitið koma upp.“
Er berklaleit hætt á Íslandi?
„Við erum einna lægst í heiminum hvað ný-
gengi berkla snertir, 4 til 5 tilfelli á hverja
hundrað þúsund íbúa. Það er lágt,“ svarar
Þorsteinn. „Berklapróf voru gerð í skólum
hér til 1995 en þá var þeim hætt og nú er að-
eins berklaprófað í áhættuhópum, meðal
barna innflytjenda. Skólalæknar og hjúkr-
unarfræðingar framkvæma það meðfram
annarri læknisskoðun í skólum.
Lykilatriðið er að finna smitandi berkla
fljótt, veita virka meðferð fljótt - þá fækkar
berklatilfellum smám saman.
Algengasta mynd berkla er hósti, slím-
uppgangur, verkur í brjósti og blóðugur upp-
gangur. Almennu einkennin eru hiti, mátt-
leysi, slappleiki, matarlystin fer, fólk svitnar
mikið á nóttunni. Þannig tærist fólk upp þeg-
ar sjúkdómurinn er kominn langt. En við er-
um nú að greina sjúkdóminn áður en hann
kemst á þessi seinni stig“
Eru berklar mjög smitandi?
„Berklar eru ekki eins mikið smitandi og
t.d. kvef. Af hverjum tíu sem taka bakteríuna
fær aðeins einn virka berklaveiki, hjá hinum
HVÍTI DAUÐI eða tæring var þessisjúkdómur kallaður áður, en núkemst hann sjaldan á það stig aðvegna blóðleysis gæti hins mikla
fölva sem berklarnir drógu áður nafn sitt af í
munni almennings,“ segir Þorsteinn Blöndal,
yfirlæknir lungna- berklavarnadeildar
Heilsuverndarstöðvar Reykjavíkur.
Á lista yfir nýgengi berkla, bæði meðal
fanga og almennings í hinum ýmsu löndum
sem Þorsteinn sýnir
blaðamanni, kemur m.a.
fram að á Spáni er ný-
gengi berkla á hverja 100
þúsund fanga 1.053 til-
felli. Þetta er afar hátt
hlutfall ef það er borið
saman við t.d. Ísland,
Noreg og Svíþjóð, þar
sem enginn fangi er
greindur með sömu við-
miðun.
Enn verra ástand er
meðal pólskra fanga, þar greinast 1.225 fang-
ar með berkla af hverjum 100 þúsund föngum
en verst er ástandið þó í Rússlandi – eða
2.444 á hverja hundrað þúsund fanga.
Samræma þarf heilbrigðisþjónustu
í fangelsum og viðkomandi þjóðfélagi
Hvað er þarna til ráða?
„Það þarf að samræma heilbrigðisþjón-
ustuna í fangelsum og viðkomandi þjóðfélagi.
Í öðru lagi að vinna að umbótum í réttar-
farsmálum almennt svo mál taki ekki eins
langan tíma og raun ber vitni og yfirvöld séu
ekki eins refsingaglöð. Í þriðja lagi þarf að
bæta ástandið í fangelsunum sjálfum, fang-
arnir þurfa að fá að nota fangelsisgarðana og
vera meira úti við. Tryggja þarf samfellu í
heilbrigðisþjónustunni þannig að ef verið er
að meðhöndla tiltekinn fanga þá haldi með-
ferðin áfram eftir að hann losnar úr fanga-
vistinni. Í fimmta lagi að viðurkenna að þó að
þjóðirnar geti að mörgu leyti gert þessa hluti
sjálfar þá sé þörf fyrir alþjóðlega samvinnu. Í
því sambandi ber að hafa í huga að peningar
eru ekki allt – oft gefast hollráð mun betur,“
svarar Þorsteinn.
„Í fangelsum eru oft mikil þrengsli þannig
að margir smitast af berklum, auk þess að
taka út þá refsingu sem þeir eru dæmdir í.
Fangelsi heyra oft undir fangelsismálaráðu-
neyti í stað heilbrigðismálaráðuneytis, fyrir
bragðið er þá ósamræmi á milli heilbrigð-
isþjónustu eins og hún gerist úti í samfélag-
inu og þess sem viðgengst í fangelsum. Það
gengur ekki að aðskilja fangelsi frá þjóð-
félaginu,“ segir Þorsteinn.
En skyldu berklar vera í sókn víða?
„Í Vestur-Evrópu er ástandið víða kyrr-
gerist ekki neitt. Hjá þessum eina er ónæm-
iskerfið eitthvað lakara hvað þetta snertir, af
hverju sem það stafar.
Hvað með lyfjaónæm berklatilfelli?„Það
hafa komið upp eitt eða tvö tilfelli á síðustu
tíu árum og það fólk lifði af en líklega fer slík-
um tilfellum fjölgandi. Ef við förum varlega
getum við lágmarkað áhættuna en við erum
ekki einangruð – þess bera að minnast og það
þarf að fylgjast vel með innflytjendum og
ferðalöngum. Ef ekki er unnt að veita virka
meðferð getur í grófum dráttum gerst eitt af
þrennu á tíu árum; sjúklingurinn deyr á þess-
um tíma - hann er enn þá með sjúkdóminn og
smitar - eða hann læknast af sjálfu sér. Ef
berklar eru látnir afskiptalausir þá er þetta
gangurinn.
Mikilvægustu berklalyfin eru Rifampicin,
Isóniazíð, sem er undanþágulyf, Etambútól
og Pyrazinamíð sem líka er undanþágulyf og
því ekki á lyfjaskrá. Einnig er gefið Pyridox-
in (vítamín B6) . Mikil áhersla er nú lögð á
það af hálfu Heilsustofnunar þjóðanna WHO
að lyfjagjöfin fari fram undir beinu eftirliti,
hjúkrunarfræðingar horfi á eftir lyfjunum of-
an í sjúklinginn. Við höfum ekki berklavanda-
mál og sjúklingarnir fá því lyfjabaukinn sjálf-
ir. Þetta gengur hins vegar ekki í
Austur-Evrópu t.d. Ég er að vinna að verk-
efni til aðstoðar Eystrasaltslöndum við
berklameðferðtilhlutan forsætisráðuneyta
Norðurlandanna. Þessari meðferð verður svo
haldið áfram víðar, t.d. í Rússlandi, það er að-
alsvæðið, þar er gengdarlaus drykkjuskapur
er landlægurog Rússar eru mjög fangelsis-
glaðir menn. Þar sitja margir í fangelsi fyrir
litlar sakir og um 10% þeirra eru með berkla.
Í mannmergð verður gengisfelling á mann-
gildi, það þekkjum við ekki á Íslandi.“
Lykilatriði að finna smitandi berkla fljótt
Áhættuhópar hvað berkla-
smit snertir eru nú einkum
innflytjendur og ferðalangar
sem fara á mikil smitsvæði.
Þorsteinn Blöndal lungna-
sérfræðingur segir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur frá stöðu
berklamála á Íslandi og víð-
ar, áhættu og horfum.
Þorsteinn
Blöndal
berklastofnar myndast. Í fangelsum
í Baku í Aserbadsjan reyndist fjórði
hver fangi sem tekinn var í berkla-
meðferð vera ónæmur fyrir algeng-
ustu lyfjum.
Meðferð tekur langan tíma
Berklameðferð tekur langan tíma
og sjaldgæft er að föngum sé haldið
inni vegna meðferðarinnar ef þeir
eiga rétt á lausn. Fangi sem losnar í
miðri meðferð hverfur í fjöldann
þegar út er komið og ef hann klárar
ekki lyfjakúrinn er ver af stað farið
en heima setið. Árið 1999 var meira
en eitt þúsund föngum með smitandi
berkla sleppt lausum í Voronezh-
héraði Rússlands. Næsta sumar
hækkuðu opinberar tölur yfir
berklasmit meðal almennings í Vor-
onezh um 150 prósent.
Á alþjóðlega berkladeginum í
fyrra heimsóttu blaðamenn og
fulltrúar hjálparfélaga hið illræmda
Matrosskaya Tishina-fangelsi í
Moskvu. Við það tækifæri sagði yf-
irmaður fangelsismála í Rússlandi,
Alexander Koronets höfuðsmaður:
„Fangelsi okkar eru eins og hring-
hurð – krossgötur fyrir allt landið og
miðpunktur berklafaraldursins.
Hvað er hægt að gera?“
Á hverju ári greinast upp undir
150 þúsund ný berklatilfelli í Rúss-
landi. Sérfræðingar eru sammála um
að taka muni áratugi að vinna bug á
berklum í Rússlandi og öðrum lönd-
um gömlu Sovétríkjanna. Fyrir
marga þeirra sem eru sýktir er bar-
áttan þegar töpuð því þeim verður
ekki bjargað. En með samstilltu
átaki allra þeirra sem koma að
berklavörnum – og aðstoð frá Vest-
urlöndum – er von til þess að farsótt-
in verði á endanum kveðin niður.
Fyrir vestrænar þjóðir ætti sjálfs-
bjargarhvötin að duga til að rétta
hjálparhönd, burtséð frá því hversu
mikinn samhug menn hafa með
grönnum í sárri neyð. Ónæmir
berklastofnar eru þegar farnir að
gera vart við sig í Bandaríkjunum og
Evrópu, ekki hvað síst á Norðurlönd-
um.
„Börnin okkar horfast nú í augu
við sömu farsótt og ógnaði lífi afa
okkar og ömmu,“ segir Mogens
Thiim, formaður danska lungnasjúk-
dómafélagsins. „Munurinn er sá að
nú höfum við vísindalega þekkingu
til að hefta þessa farsótt. Hvernig
mun sagan dæma okkur ef við notum
ekki þau meðul sem eru fyrir hendi?“
Þeir sem vilja leggja baráttunni
gegn berklum í Rússlandi lið geta
lagt fram fé á bankareikning Rauða
kross Íslands, sem er 1151 26 12 (kt.
530269 2649) eða skuldfært framlag
á greiðslukort á vefnum www.red-
cross.is. Munið að merkja framlagið
„Berklar í Rússlandi“.
Konan að of-
an er frá Lev-
inski Peski,
fátæku frum-
byggjaþorpi í
Norður-Síber-
íu. Ljóst er að
hún á stutt
eftir ólifað,
konan vill
fara heim, en
vegna smit-
hættu er
henni haldið
nauðugri á
sjúkrahúsi í
nálægri borg,
Dudinka. Fjöl-
skyldan hefur
tvístrast og
sá eini sem
eftir er heima
er sonur
hennar, á
myndinni til
vinstri, sem
lifir þar við
kröpp kjör í
kofaræksni.
BARÁTTAN
VIÐ BERKLANA
Morgunblaðið/Þorkell