Morgunblaðið - 12.05.2005, Blaðsíða 38

38 FIMMTUDAGUR 12. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
Í DAG er öld liðin frá fæðingu móðurbróður
míns Sveins Benediktssonar útgerðar-
manns. Það er margt sem knýr á mig að
minnast hans nú. Við Benedikt sonur hans
erum jafnaldra. Einungis 24 dagar skilja á
milli okkar og við höfum alltaf verið nánir.
Það voru rúm húsakynni á Laugavegi 18 og
veitti ekki af, því að leikvöllur
okkar var hafið út af Siglufirði
og Norðurlandi, og þar dreifð-
um við síldarskipunum, papp-
írsskipum úr Morgunblaðinu og
Vísi, um þvert og endilangt
gólfið.
Helga veiddi best.
Þorbjörg ljósmóðir og
Einar Benediktsson
Sveinn var elstur sjö barna
þeirra Benedikts Sveinssonar
þingforseta og skjalavarðar og
Guðrúnar Pétursdóttur frá
Engey. Síðan voru Pétur
bankastjóri, Bjarni forsætis-
ráðherra, Kristjana húsfreyja,
Ragnhildur lést skömmu eftir stúdentspróf,
Guðrún húsfreyja og Ólöf menntaskólakenn-
ari, sem er ein á lífi þeirra systkina. Heimili
þeirra stóð á Skólavörðustíg 11, þar sem
Sparisjóður Reykjavíkur er nú. Það var tví-
lyft timburhús, sem þau keyptu af Ólafíu Jó-
hannsdóttur, fósturdóttur Þorbjargar
Sveinsdóttur ljósmóður. Húsinu fylgdi gamli
steinbærinn hennar Þorbjargar og bjó yfir
mikilli sögu. Þar gisti oft Benedikt bróðir
hennar, þegar hann sat á þingi, og þar dó
hann 2. ágúst 1899. Og þar bjó um hríð Einar
sonur hans á yngri árum sínum. Mikill og
fallegur garður var neðan við húsin og náði
að Grettisgötunni, en meðfram henni lá
kartöflugarðurinn hennar ömmu minnar á
sokkabandsárum mínum.
Mikil vinátta hafði verið milli fólksins í
Engey og Þorbjargar og Ólafíu, sem þar
hafði verið heimiliskennari í tvö ár og minnt-
ust þær Engeyjarsystur Ólafíu ávallt með
hlýju og virðingu. Benedikt afi minn kynnt-
ist drengur nafna sínum Benedikt sýslu-
manni og Einari syni hans norður á Húsavík,
þar sem hið unga skáld gekk á eintal við föð-
ur hans og bar undir hann ljóðin sín. Hafði
Sveinn við orð, að ef til vill hefðu þessi tengsl
orðið til þess að foreldrar hans kynntust og
giftust. Og vafalaust er, að sá andi, sem það-
an er runninn, mótaði lífsskoðanir Sveins
þegar í æsku og eru lykillinn að því að skilja
skapgerð hans og ævistarf.
Sveinn kvað föður sinn hafa metið Einar
Benediktsson meir en nokkurn mann annan
sem þjóðskáld en þó einkum vegna hugsjóna
hans og stefnu í þjóðmálum. Sveinn var
sama sinnis og mátti ekki heyra á Einar hall-
að. Hann brást hart við, þegar bók Halldórs
Laxness, Í túninu heima, kom út haustið
1976, en þar er vegið að Einari með ósmekk-
legum hætti. Bauð Sveinn heim til sín nokkr-
um vinum sínum, þ.á m. dóttur skáldsins
Svölu Benediktsson, til að minnast þess. Þar
töluðu Björn Sigfússon háskólabókavörður,
Jóhann Friðriksson frá Efri-Hólum og Jör-
undur Brynjólfsson alþingismaður, sem þá
var 92 eða 93 ára, og er mér ræða hans enn
minnisstæð, krafturinn og kynngin.
„Brunnu honum þá augu í höfði,“ eins og
Benedikt afi minn sagði um Guðmund skáld
á Sandi.
Foreldrar Benedikts voru Kristjana Sig-
urðardóttir ljósmóðir og Sveinn Magnússon
gestgjafi og söðlasmiður á Húsavík. Það var
gestkvæmt hjá þeim hjónum. Þangað lágu
leiðir héraðsbúa, þangað komu Benedikt
Sveinsson og Einar í Nesi, Gautlandamenn
og Sigurður í Ystafelli, Jakob Hálfdánarson
og Þórður Guðjohnsen, Þórleifur á Skinna-
stað og Guðmundur á Sandi, Jóhann Sig-
urjónsson og Einar Benediktsson, svo að
margt hefur borið á góma og margvíslegra
áhrifa gætt á heimilinu.
Sjálfstæðisbarátta
og Íslendingasögur
Benedikt afi minn var einn af forystu-
mönnum Landvarnarflokksins og sat í
fyrstu stjórn hans. Hann varð ritstjóri Ing-
ólfs 1905 og sagði þá um stefnu blaðsins:
„Markmið Ingólfs er það í stuttu máli, að Ís-
land sé fyrir Íslendinga og hér búi frjálsir
menn í frjálsu landi.“ Þessari stefnu fylgdi
hann einarðlega alla tíð og var fremstur í
flokki þeirra, sem lengst og djarfast sóttu
fram í sjálfstæðismálum þjóðarinnar. Hann
var kjörinn á þing fyrir Sjálfstæðisflokkinn
gamla 1908 fyrir Norður-Þingeyinga og sat á
þingi til 1931. Guðrún stóð sterk og ótrauð
við hlið manns síns. Hún bjó um Ingólf í póst
og hafði þá drengina sína oft á hnjánum.
Hún saumaði bláhvíta fána fyrir Landvarn-
armenn svo hundruðum skipti,
meðal annars hvítbláinn mikla
sem Benedikt bar á Þjóðfund-
inum á Þingvöllum árið 1907.
Benedikt sá um útgáfu á flest-
um Íslendingasagnanna fyrir
Sigurð Kristjánsson og las oft
kafla úr þeim og Heimskringlu
fyrir börn sín og kenndi þeim að
skilja og meta Eddurnar báðar.
Sveinn hafði einu sinni orð á því
við mig, að Ólafs saga helga
væri mesta bók, sem skrifuð
hefði verið á íslenska tungu.
Víkur hann að því í viðtali, sem
Styrmir Gunnarsson átti við
hann sjötugan, segir, að Heims-
kringla sé snilldarverk, en sé þó
ekki jafnalmennt lesin sem skyldi, hvorki
hér heima né erlendis. Og bætir svo við:
„Lýsing sú, sem Snorri gaf í Heimskringlu
af stjórnarfari og viðbrögðum einstaklinga
sýnir yfirburða skilning hans á viðhorfum
manna hvers til annars. Kemur þá í ljós, að
þeir, sem voru fjandmenn, urðu vinir og öf-
ugt. Söm hefur raunin orðið á í viðskiptum
stórþjóðanna á vorum tímum. Til skilnings-
auka á mannlífið þyrftu allir, sem skilja vilja
lífsbaráttuna, að lesa þetta snilldarverk.
Þeir segja mest af Ólafi konungi sem hvorki
hafa heyrt hann né séð.“
Engeyjarsystur
Foreldrar Guðrúnar voru Ragnhildur
Ólafsdóttir frá Lundum í Stafholtstungum
og Pétur bóndi og skipasmiður Kristinsson í
Engey Magnússonar. Heimilið var annálað
fyrir rausn og myndarskap. Systur hennar
voru Ragnhildur, gift Halldóri Kr. Þor-
steinssyni útgerðarmanni í Háteigi, Maren,
gift Baldri Sveinssyni blaðamanni bróður
Benedikts og Ólafía. Þær misstu föður sinn
ungar og giftist Ragnhildur fimm árum síðar
Bjarna Magnússyni, sem hafði 8 ára farið í
fóstur út í Engey. Hann var skipstjóri á
Engey og fleiri þilskipum. Dóttir þeirra var
Kristín, gift Helga Tómassyni yfirlækni. Ég
man Bjarna vel og kallaði hann alltaf „afa
minn afa“ til aðgreiningar frá öðrum öfum
mínum.
Þær Engeyjarsystur voru skapríkar kon-
ur en raungóðar, hispurslausar í tali með
sinn persónulega húmor og höfðu sterkar
skoðanir á mönnum og málefnum. Vináttan
og kynnin við Þorbjörgu Sveinsdóttur og
Ólafíu Jóhannsdóttur höfðu mikil áhrif á
þær systur.
Guðrún og Ragnhildur skipuðu sér fremst
í fylkingu þeirra, sem börðust fyrir réttind-
um kvenna, strax og þær höfðu aldur til. Há-
skólamálið brann þá á íslenskum konum,
réttur til náms og menntunar, kjörgengi og
kosningaréttur. Guðrún var einn af stofn-
endum Hins íslenska kvenfélags 15 ára göm-
ul og í fyrstu stjórn Kvenréttindafélags Ís-
lands 1907. Þá og síðar vakti hún máls á því
að bæta hag og rétt óskilgetinna barna og
mæðra.
Sveinn hafði oft orð á því, að mjög gest-
kvæmt hefði verið á heimili foreldra sinna á
uppvaxtarárum sínum. Umræðuefnið var
fyrst og síðast sjálfstæðisbarátta þjóðarinn-
ar og ýmis framfaramál, sem miðuðu að því
að lyfta þjóðinni úr margra alda fátækt og
áþján. Þeir sem komu voru nær eingöngu
Landvarnar- og sjálfstæðismenn og meðal
þeirra helstu stjórnmálaskörungar þjóðar-
innar á þeim tíma, skáld og menntamenn.
Og svo kom síldin
Sumarið 1923 skipti sköpum fyrir Svein
Benediktsson. Þá fór hann norður á síld og
vann á Bakka, söltunarstöð Óskars Hall-
dórssonar. Þar vann hann fjögur sumur,
fyrst við bryggjusmíði og síldarsöltun, en
síðan tók Óskar hann inn á skrifstofuna, þó
að hann maldaði í móinn. Af samvinnu þeirra
er sú skemmtilega saga, að eitthvert kvöldið
hafi Sveinn áttað sig á, að ekki væri hægt að
læsa peningaskápnum og hvíslaði þessum
ótíðindum að Óskari sem hvíslaði á móti:
„Það er allt í lagi, en segðu bara engum frá
því!“ Peningaskápur þessi var mikil völund-
arsmíð, sem Óskari þótti vænt um. Hann
hafði misst hann þrívegis í þrengingum sín-
um en ávallt tekist að fá hann keyptan á ný.
Sveinn lauk ekki háskólaprófi, þótt hann
innritaðist í lögfræði, því að athafnalífið átti
hug hans allan. „Þú ert svo duglegur,
Sveinki minn!“ hafði Ragnhildur amma hans
sagt við hann strákling og reyndust orð að
sönnu. Sumarið 1927, þegar Sveinn var 22
ára, varð hann umboðsmaður sunnlenskra
útgerðarmanna, sem sendu báta sína norður
á síld, og urðu þeir nær 20 fyrsta sumarið.
Hann vann sér brátt traust fyrir kjark og
dugnað, en afkoma útgerðarinnar gat oltið á
því, hvernig tókst að leysa úr hinum ólíkustu
vandamálum. Þessi störf hafði Sveinn á
höndum í 22 ár, en þá hafði hann í öðru að
snúast. Hann var byrjaður að salta síld á
Raufarhöfn.
Vorið 1927 kynntust þeir Loftur Bjarna-
son og Sveinn á Siglufirði og varð úr því ævi-
löng vinátta og náið samstarf. Mér er nær að
halda að um mörg ár hafi ekki liði svo dagur
að þeir hittust ekki eða töluðu saman. Eðl-
iskostirnir voru hinir sömu, og svo var dugn-
aðurinn, áhuginn og eljan. Þeir unnu í ára-
tugi saman í samtökum útgerðarmanna og
frá 1950 var Sveinn í stjórn Hvals h.f. og for-
maður stjórnarinnar eftir andlát Lofts árið
1974.
Hér er ekki rúm til að gera ævistarfi
Sveins þau skil, sem verðugt er. Hann var
einn af svipmestu athafnamönnum sinnar
samtíðar. Þannig voru umsvif hans í síld-
veiðum og útgerð um nær hálfrar aldar skeið
svo mikil, að hægt er að rekja þróun þeirra í
gegnum ævisögu hans.
Hann átti sæti í fyrstu stjórn Síldarverk-
smiðja ríkisins árið 1930 og síðan nær óslitið
í 43 ár, þar af stjórnarformaður í 33 ár, þang-
að til hann lét af störfum fyrir aldurs sakir.
Auðvitað stóð oft styr um síldarverksmiðj-
urnar á þessum árum, rekstur þeirra varðaði
marga og hagsmunir voru ríkir og ólíkir. Það
var ekki hvað síst tekist á um það, hvar nýjar
verksmiðjur skyldu rísa. Það átti sérstak-
lega við um verksmiðjuna á Raufarhöfn, en
fyrir harðfylgi tókst að ná tækjum og bygg-
ingarefni til landsins, áður en heimsstyrj-
öldin skall á. Verksmiðjan sannaði gildi sitt
strax fyrsta árið 1940, þar sem aldrei höfðu
sést aðrar eins síldargöngur út af Norðaust-
urlandi og þá. Árið áður hafði síldarleit úr
lofti hafist að nýju, sem Sveinn hafði yfirum-
sjón með. Hann hafði þá strax orð á, að
Raufarhöfn væri framtíðarstaður í síldinni
og bjó sig undir að hefja þar síldarsöltun eft-
ir styrjaldarlokin. Þorsteinn Gíslason skip-
stjóri sagði um Svein látinn, að hann hefði
verið afbragðs stjórnandi og forspár, – „var
oft eins og hann sæi langt fram í tímann.
Hvernig hann varði S.R. má eflaust þakka að
ennþá heldur fyrirtækið velli í öllu því öldu-
róti, sem skollið hefur yfir þennan atvinnu-
rekstur.“
Sumarið 1947 hóf Sveinn síldarsöltun á
Raufarhöfn í félagi við Vilhjálm Jónsson frá
Seyðisfirði. Hafsilfur var stofnað 1950 og
varð árið eftir stærsta söltunarstöð landsins.
Sveinn færði síðan út kvíarnar og byggði
söltunarstöðina Hafölduna á Seyðisfirði á
árunum 1960 og 1961, en fór nú brátt að
þreytast á því að vera langdvölum að heiman
og seldi fyrst Hafsilfur 1962 og síðan Haf-
ölduna 1964.
Miklum sögum fór af Sveini og síldinni.
Menn trúðu því, að hann hefði sjötta skiln-
ingarvitið, enda færi hann nær um hvar
fyrsta síldin myndi finnast og hvenær hún
hyrfi. Á bak við þetta lá auðvitað, að Sveinn
unni sér ekki hvíldar á meðan á vertíðinni
stóð, og hafði yfirburða þekkingu á öllu, sem
að síld og síldveiðum laut. Og hann gerði vel
við starfsfólk sitt, svo að einstakt er. Líka
löngu síðar, eftir að það hafði hætt að vinna
hjá honum, ef það hafði unnið hans traust.
Af öðrum málum
Eftir að Halldór Kr. Þorsteinsson á Há-
teigi keypti togarann Max Pemberton árið
1928 hóf Sveinn að vinna hjá honum með
öðrum störfum. Halldór var einn af braut-
ryðjendum íslenskrar togaraútgerðar. Hann
sá um smíði og var fyrsti skipstjórinn á Jóni
forseta, mikill aflamaður og virtur af öllum,
sem hann þekktu. Það hefur sagt mér vél-
stjóri á Max Pemberton á kreppuárunum að
í Englandi hafi allar dyr opnast um leið og
nafn Halldórs var nefnt. Samstarf þeirra átti
eftir að verða langt og gott og náin vinátta
og traust þeirra á milli. Sveinn tók við
stjórnarformennsku í Sjóvátryggingarfélagi
Íslands, þegar Halldór hætti fyrir aldurs
sakir.
Sveinn beitti sér fyrir smíði nýsköpunar-
togaranna og var annar af fyrstu fram-
kvæmdastjórum Bæjarútgerðar Reykjavík-
ur, vafalaust vegna reynslu sinnar af útgerð
Max Pembertons. Síðan var hann lengi
stjórnarformaður Bæjarútgerðarinnar og
komst Guðmundur Vigfússon borgarfulltrúi
Alþýðubandalagsins svo að orði um hann lát-
inn, að rekstrarform Bæjarútgerðarinnar
væri annað en honum hefði verið mest að
skapi, en „Sveinn gegndi formennskunni í
útgerðarráði af dugnaði og skörungsskap og
reyndi að þoka hagsmunamálum Bæjarút-
gerðarinnar áfram eins og kostur var og
ekki alltaf við hagstæðar aðstæður“.
Sveinn var með allra hæstu mönnum og
bar sig vel. Hann hafði sterka rödd, var nef-
kveðinn og kvað fast að. Hann var glæsi-
legur á velli og eftir honum tekið, hvar sem
hann fór. Hann var skapríkur og lét ekki yfir
sig ganga, en hlýr og drengur góður. Átti til
að vera stríðinn. Hann hafði þann ávana eins
og fleiri í ættinni, að hann hélt vinstri hend-
inni niðri, þegar hann gekk, en lyfti upp
hægri öxlinni og sveiflaði handleggnum ótt
og títt. Björn Sigfússon háskólabókavörður
sagði, að þetta hefði hann fengið í arf eftir
langafa sinn Sigurð Kristjánsson Jónssonar
á Illugastöðum.
Sveinn átti fágætt bókasafn og las og not-
aði bækur sínar, enda var hann allra manna
fróðastur, sérstaklega um fornar bókmennt-
ir okkar, sögu og pólitík. Hann var ættfróður
og bjó yfir mikilli þekkingu á þjóðlegum
fróðleik. Hann hafði sterkar skoðanir í
stjórnmálum, var maður frjálsræðis og vest-
Sveinn Benediktsson
útgerðarmaður
Fjölskyldan á Skólavörðustíg 11A (f.v.): Sveinn f. 1905, Ólöf f. 1919, Ragnhildur f. 1913, Benedikt
Sveinsson, Bjarni f. 1908, Guðrún f. 1919, Guðrún Pétursdóttir, Kristjana f. 1910 og Pétur f. 1906.
Ljósm. Kaldal