Andvari - 01.01.2002, Blaðsíða 140

138
ÁRMANN JAKOBSSON
ANDVARI
sælu, sem vísað var til í upphafi, minna einnig talsvert á Nietzsche. Þegar
organistinn ræðir hetjuskapinn verða honum Hitler og Göbbels að helstu
dæmum um hetjur vorra daga. Um hetjur segir hann:
Maður sem hættir öllu fyrir málstað sinn, meira að segja orðstímum ef málstaður hans
bíður ósigur, ég veit ekki hver er hetja ef ekki hann ... Það er misskilnmgur að hetju-
skapur eigi nokkuð skylt við þann málstað sem barist er fyrir. (210)27
Segja má að hér sé á ferð einn þáttur í langri sinfóníu Halldórs Laxness um
hetjuskapinn sem lýkur í Gerplu. Samkvæmt organistanum eru hetjur ekki og
geta ekki verið hugsjónamenn eða góðmenni og einnig þar gætir nokkurra
áhrifa frá Nietzsche.
Organistinn er enginn Nietzscheisti. Hins vegar líkist hann Nietzsche sjálf-
um sem leitaðist við að skilja tungumálið sem vopn sem beita má á ýmsa
vegu og ná frumlegum tökum á því. Um leið og Nietzsche reyndi að afhjúpa
blekkingar þess krafðist hann endurmats allra gilda. A sama hátt snýr organ-
istinn öllu á haus, dregur öll siðferðisleg gildi í efa og beitir tungumálinu sem
skörpu vopni. Markmið hans er ekki endilega siðleysi heldur afhjúpun hefð-
bundins siðgæðis.28 Hann er svo sannarlega enginn aðdáandi Hitlers, Görings
eða Göbbels þó að hann kalli þá hetjur. Þó að organistinn segi ekki beinlínis
hvað honum finnst virðist hetjuskapurinn jafnmikill fleinn í holdi hans og
það sem í daglegu tali kallast siðferði.
6. Hver er hann?
Strax í fyrsta atriði kynnumst við þversagnakenndu eðli organistans. Þessi hlýi
og vinsamlegi maður er ögrandi og ágengur í tali. Um leið vita lesendur ekki
alveg hverju þeir eiga að trúa, alveg eins og Ugla. Kleópatra segir: „Hann tal-
ar aldrei satt“ (21). Er þá ekkert að marka það sem organistinn segir? Er hann
aðeins að fíflast? En smám saman kynnist Ugla honum og hrífst af. Allir sem
þekkja organistann hafa um hann góð orð þó að Kleópatra (sem segist sjálf
heita Guðrún, kölluð Gunna eyðimörk) sé raunar heldur blendnari en aðrir.
Snilld Halldórs Laxness við persónusköpun kemur skýrt fram í bókinni.
Smám saman öðlast lesendur og Ugla æ skýrari og þó margræðari mynd af
Árland-fjölskyldunni (nema frúnni, hana skilur Ugla greinilega aldrei og les-
endur ekki heldur). Guðinn Brilljantín er í fyrstu stórhættulegur og óhugnað-
urinn í sögunni er aldrei meiri en þegar hann ræðst á Uglu bak við hús. Sein-
ast þegar hann sést í bókinni er hann á hinn bóginn fremur máttlítill bæjarbúi
í sveitinni, sem þorir ekki annað en að skjóta hrút fyrir konu sína.
En skýrist organistinn eftir því sem líður á Atómstöðina? Eiginlega ekki-