Andvari - 01.01.2002, Blaðsíða 120

118
HJALTI HUGASON
ANDVARI
ar (exístensíalismans) á 20. öld. Lífsskoðunin sem fram kemur hjá Snæfríði
er þó ekki einkorðuð við tilvistarstefnuna.
Þegar horft er til aðalpersónanna þriggja standa þær allar með vissum
hætti utan og ofan við sögutíma Islandsklukkunnar. Peter Hallberg, sem lagt
hefur mikið af mörkum við túlkun á verkum Halldórs Laxness, hefur sett
fram þá skoðun að varla finnist í Islandsklukkunni nokkur vottur um kristið
viðhorf til lífsins eins og vikið var að í upphafi þessa máls.107 Það mat bygg-
ir hann ekki síst á þeim viðhorfum sem fyrir verða hjá lykilpersónum verks-
ins, Jóni, Arnasi og Snæfríði. Um þau segir hann: „Jón, Snæfríður og Arnas
eru ekki aðeins furðu ósnortin af kristinni trú á sautjándu öld, þessa rétttrún-
aðar tímabils. Þau eru einnig laus við sérstakt kristið siðgæði.“108
Jón skilur hann svo að hann kæri sig kollóttan um sekt og sakleysi, rétt-
læti og ranglæti, telur hann ekki vita hvað samviskubit sé og því gjörsneydd-
an allri siðgæðisvitund.109 Hann bendir á að Snæfríður hafi að meira eða
minna leyti hafnað þeim siðalærdómi sem hún hljóti að hafa alist upp við, hjá
henni skipti satt og ósatt litlu máli og að stoltið myndi uppistöðuna í gerðum
hennar og sé það andstæða kristins siðgæðis.110 Loks bendir hann á að Amas
afneiti gildi hinnar persónulegu samvisku sem mælikvarða góðs og ills. Því
telur hann að grunnafstaða Arnasar sé fremur lögfræðileg en siðferðisleg.1
Hallberg er þeirrar skoðunar að lífsskoðun Jóns Hreggviðssonar, Snæfríðar
og Arnasar sé frekar í ætt við fornnorræna örlagatrú en kristindóm. Þó telur
hann að hjá Arnasi beri fremur að skoða þá tilhneigingu sem skáldamál en
raunverulega goða- eða örlagatrú.112 Virðist sá varnagli raunhæfur.
Örlagatrú verður fyrir á fleiri stöðum en í fomum norrænum átrúnaði. Þó
svo Arnas hafi selt sál sína fyrir íslenskar bækur stendur hann föstum fótum
á grundvelli grískra og rómverskra klassískra fræða og ber e. t. v. frekar að
sjá þau sem grundvöllinn undir örlagahyggju hans. Að því leyti getur hann
því hafa verið skilgetinn sonur þess tíma sem sviðsettur er í Islandsklukk-
unni. Jón Hreggviðsson lifir einnig og hrærist í íslenskum sagnheimi en þó a
öllu alþýðlegri hátt en Amas. Hjá honum gegna rímurnar - einkum Pontus-
rímur eldri - svipuðu hlutverki og skothendu krossskólasálmarnir hjá móður
hans. Þrátt fyrir það er óljóst hvort hann sótti nokkrar trúarhugmyndir eða
siðgæðisviðmið til hins foma norræna átrúnaðar fremur en Arnas. í heild
virðist lífsviðhorf Jóns ráðast af raunsæi hinnar hörðu lífsbaráttu sem ekki
spyr um hinstu rök. Persóna hans býr því tvímælalaust yfir miklum trúverð-
ugleika hvort sem um aldamótin 1700 eða annan tíma er að ræða.
Ef til vill má einna helst líta svo á að Snæfríður sé í einhverjum lífrænum
tengslum við fornan trúarheim, að sönnu einkum kaþólskan en þó öðrum
þræði norrænan. Þennan arf hafði hún frá formæðrum sínum kynslóð eftm
kynslóð og skýtur hann upp kollinum á ritúelan hátt er hún skipar húskörlum
sínum að reisa Vigfúsi Þórarinssyni sýslumanni í Hjálmholti og tengdasym