Bændablaðið - 08.07.2008, Blaðsíða 21

22 Bændablaðið | Þriðjudagur 8. júlí 2008
Á þessu ári kartöflunnar og ári
hækkandi matvælaverðs líta
menn í auknum mæli til þesssar-
ar hógværu jurtar þegar finna
þarf lausnir á fæðuvanda mann-
kyns í framtíðinni. Kartaflan
hefur verið lofsungin sem „gjöf
af himnum“ og „brauð jarðar“
enda var hún mikil blessun fyrir
almúgann í Evrópu þegar hún
barst þangað. Þá upplifðu marg-
ir fyrst þá tilfinningu að verða
mettir.
Stórskáldið norska, Knut
Hamsun, hyllir kartöfluna í bók
sinni GRÓÐUR JARÐAR sem
Helgi Hjörvar þýddi. Þegar korn-
akrarnir voru brunnir upp vegna
þurrka hjá Ísak var allt undir kart-
öflunum komið, en gefum skáld-
inu orðið: „Hvernig var um kart-
öflurnar? Voru þær bara kaffiteg-
und frá framandi landi og hægt
að vera án þeirra? O-kartaflan er
óviðjafnanlegur ávöxtur, hún þrífst
í þurrki, hún þrífst í vætu, hún vex.
Hún lætur ekki veðrið á sig fá og
þolir mikið, ef ofurlítið er að henni
hlynnt af manninum, þá launar
hún það fimmfalt aftur. Já, kart-
aflan hefur ekki safa vínþrúgunn-
ar, en hún hefur kjöt kastaníunnar,
það er hægt að steikja hana eða
sjóða hana og hafa hana til alls.
Maðurinn getur verið brauðlaus,
en hafi hann kartöflur er hann ekki
matarlaus. Kartöfluna má steikja í
heitri ösku og hafa til kvöldmatar,
það má sjóða hana í vatni og hafa
til morgunmatar. Hvað þarf hún í
viðmeti? Lítið, kartaflan er nægju-
söm, ein skál af mjólk, ein síld er
nóg með henni. Ríkismaðurinn
hefur smjör við henni, fátækling-
urinn dýfir henni í örlítið salt á
skál. Ísak gat á sunnudögum leyft
sér að renna henni niður með einum
rjómasopa úr mjólkinni úr henni
Gullhyrnu. Vanmetin og blessuð er
kartaflan!“.
Með sínu alhliða næringargildi
er kartaflan sem sköpuð fyrir okkur.
Segja má að stór hluti írsku þjóð-
arinnar hafi lifað á kartöflunni nán-
ast einni saman áður en kartöflu-
myglan eyðilagði uppskeruna árin
1845 og 1846 með afdrifaríkum
afleiðingum, hungurdauða og land-
flótta. Þrátt fyrir að dregið hafi úr
hefðbundinni kartöfluneyslu með
breyttum neysluvenjum og auknu
framboði á alls konar hráefni til
matargerðar er hún enn fastur hluti
flestra máltíða hjá bæði ungum sem
eldri. Kartaflan er síung og nýt-
ingarmöguleikar hennar endalaus-
ir. Hún er soðin með öllum mat,
brúnuð með steikinni og bökuð eða
í salati með grillmatnum. Hún er
djúpsteikt sem „franskar kartöflur“
með kjúklingum, hamborgurum
og steiktum fiski. Hún er í vax-
andi mæli notuð í ljúffenga ofnrétti
(báta, gratín) og salöt. Loks má
nefna notkun hennar í flögur, skrúf-
ur og strá sem brakandi snakk.
Fyrstu kartöflur í Evrópu
Talið er að kartaflan hafi borist eftir
tveimur leiðum til Evrópu. Annars
vegar kom hún frá Suður-Ameríku
til Spánar um 1570 og barst þaðan
um Ítalíu til Belgíu. Philippe de
Sivry, héraðsstjóri í Mons í Belgíu,
sendi árið 1588 kartöflur til hins
fræga grasafræðings Clusiusar
(Jules Charles de l’Ecluse) í Vín
sem skráði niður lýsingu á þeim.
Frá þessum spænska uppruna fór
kartaflan um alla Evrópu sem
grasafræðilegt fágæti. Um tveimur
áratugum eftir að kartaflan barst
fyrst til Spánar er talið að hún hafi
borist til Englands frá Ameríku.
Enski læknirinn og grasafræðing-
urinn John Gerard lýsti henni þar
árið 1596 og segir hana komna frá
Virginíu í N-Ameríku. Fræðimenn
eru sammála um að það fái ekki
staðist því kartaflan var ekki komin
til N-Ameríku á þessum tíma.
Goðsagnir hafa tengt aðalsmenn-
ina og landkönnuðina Sir Francis
Drake og Sir Walter Raleigh við
komu kartöflunnar til Evrópu en
það þykir nú ólíklegt að þeim beri
sá heiður. Francis Drake sá kart-
öflur í Chile árið 1578 en hann
kom ekki til Englands fyrr en árið
1580 og er því nær útilokað að
hann hafi komið með lifandi kart-
öflur með sér. Auk þess er til lýs-
ing grasafræðingsins Clusiusar árið
1581 á þeim plöntum sem Drake
hafði með sér og er kartöfluna þar
ekki að finna. Sagt er að Walter
Raleigh hafi séð og tekið með sér
kartöflur í einni ferða sinna en ekki
er vitað til þess að hann hafi farið
þar sem kartöflur var að finna á
þeim tíma. Í einhverjum tilvikum
má skýra óvissu í gömlum heim-
ildum með ruglingi við annan svip-
aðan, en þó óskyldan, jarðarávöxt,
sæthnúða, sem upprunnir eru frá
svæðinu kringum Karabíska hafið.
Sæthnúðar heita á ensku „sweet
potato“ eða sætar kartöflur og er
kartöfluheitið „potato“ (á ensku)
og hinar ýmsu myndir þess s.s.
potet (á norsku), potatis (á sænsku),
patetur o.fl. reyndar leitt af heiti
þessa jarðávaxtar. Á spænsku heita
sæthnúðar „batatas“ og kartöflur
„patatas“ sem er í raun samruni á
gamla Inkaheitinu yfir kartöfluna,
„papa“, og sæthnúðaheitinu „bata-
tas“. Aðrar algengustu orðmyndirn-
ar sem notaðar eru um kartöfluna
eru annars vegar samlíkingin við
epli, s.s. jarðepli, pomme de terre (á
frönsku) og aardappel (á hollensku)
og hins vegar samlíkingin við jarð-
sveppi (á ensku truffles) sem á
ítölsku hétu tarfufi eða tartufoli
og varð að tartuffolo (á ítölsku, nú
reyndar patata), cartoufle (gamalt
heiti á frönsku), kartoffel (á dönsku
og þýsku) og kartafla hjá okkur.
Fyrstu kartöflur á Íslandi
Birni Halldórssyni, prófasti í
Sauðlauksdal við Patreksfjörð, var
yfirleitt eignaður heiðurinn af því
að hefja kartöflurækt á Íslandi og
er hann vel að þeim heiðri kom-
inn. Hann mun þó ekki hafa verið
sá fyrsti sem setti niður kart-
öflur í íslenska mold. Í 6. bindi af
Sögu Íslendinga (1751-1770) eftir
Þorkel Jóhannesson kemur fram
að hinn þýskættaði sænski barón,
Friederich Wilhelm Hastfer, setti
niður kartöflur á Bessastöðum vorið
1758. Heimild Þorkels gæti m.a.
verið bréf Magnúsar Gíslasonar,
amtmanns, til Rentukammersins
(danska fjármálaráðuneytisins)
dags. 28. september 1758, þar sem
fram kemur að kartöflur (pota-
ters) hafi verið settar niður og að
Hastfer muni skýra nánar frá því
eða bréf Hastfers sjálfs til danskra
stjórnvalda, ritað á Bessastöðum
19. september 1758 þar sem hann
segist hafa reynt ræktun kartaflna.
Björn pantaði reyndar kartöflur
1758 en þær komu ekki fyrr en 6.
ágúst 1759 frá Kaupmannahöfn og
setti Björn þær í ker ásamt mold og
fékk smá hnýði undan þeim í októ-
ber. Þessi ber setti Björn niður 1760
ásamt nýju útsæði sem hann fékk
með skipinu þ. 4. júní. Prófastur
Guðlaugur Þorgeirsson í Görðum á
Álftanesi og Jón Bjarnason, prestur
á Ballará á Skarðströnd, settu einn-
ig niður kartöflur á þessum árum.
Áðurnefndur Hastfer barón
kom hingað 1756 á vegum danskra
stjórnvalda til að setja upp fjárrækt-
arbú við Elliðavatn. Hafði hann
keypt kynbótahrúta í Svíþjóð og
kom hingað með 10 hrúta af ensku
kyni ásamt sænskum fjárhirði,
Bottschach að nafni, er starfað
hafði á fjárbúi Jonas Alströmers í
Svíþjóð. Árin 1758 og 1759 komu
fleiri hrútar, m.a. spænskir Merínó
hrútar, og er talið að hrútar þess-
ir hafi borið með sér fjárkláða og
verið valdir að fyrri fjárkláðaplág-
unni er lauk árið 1779.
Það er einmitt áðurnefndur Jonas
Alströmer sem talinn er eiga heið-
urinn af því að útbreiða kartöflu-
rækt í Svíþjóð þótt aðrir hafi reynd-
ar áður verið farnir að rækta kart-
öflur þar í landi. Jonas Alströmer
var sænskur konsúll í London þar
til hann árið 1723 yfirgaf England
og hélt til Frakklands og Hollands.
Alströmer tókst að taka með sér
til Svíþjóðar ýmsar vörur og tæki,
einkum til vefnaðar, ásamt sérþjálf-
uðum verkamönnum frá þessum
löndum þrátt fyrir að slíkt væri
bannað. Kom hann upp vefn-
aðarverksmiðju í Alingsås og fjár-
ræktarbúi í tengslum við hana með
enskum og spænskum hrútum.
Hinir innfluttu verkamenn voru
vanir kartöflum til matar og lét
hann þá sem hann fékk í Frakklandi
hafa með sér kartöflur. Þær voru
rauðar og voru komnar af þeim sem
upphaflega komu til Spánar. Árið
1724 hóf hann kartöflutilraunir á
býli sínu Nolhaga. Árið 1727 gaf
Alströmer út rit um sauðfjárrækt
ásamt viðauka um kartöflur. Til
gamans má geta þess að íslensk-
ir garðyrkjubændur rækta hér jurt
sem heitir sóllilja en latneska ætt-
kvíslarheiti hennar er Alstroemeria.
Heitir hún í höfuðið á syni Jonas
Alströmer, Clas, sem um tíma var
nemi hjá sænska grasafræðingn-
um Linné og ferðaðist víða á hans
vegum.
Friederich Hastfer var fæddur
árið 1722 og var hann því aðeins
34 ára er hann kom fyrst til Íslands.
Hann hafði þá þegar getið sér orð
sem sérfræðingur í sauðfjárkynbót-
um. Árið 1752 kom út bók eftir
hann í Svíþjóð um sauðfjárrækt
sem hann tileinkar Jonas Alströmer
og hafði hann því augljóslega
kynnst starfi Alströmers í Alingsås
en Jonas Alströmer deyr árið 1761.
Í það minnsta hefur hann vart kom-
ist hjá því að lesa um kartöflur í
riti Alströmers frá 1727. Hastfer
minnist þó ekki á kartöflur í skrif-
um sínum frá 1757 þar sem hann
fjallar um ástandið á Íslandi og um
leiðir til úrbóta (Upartiske Tanker
om Iislands Nerværende Tilstand
Applicerede til dets Forbedring
Forfattede udi Eet Fremmed, og nu
Oversadte udi Det Danske Sprog
Anno 1757). Þar veltir hann hins
vegar fyrir sér korntegundunum,
hveiti, byggi, rúgi og höfrum og
möguleikum þeirra hér á landi.
Hastfer er gagnrýninn á einokun-
arverslunina og hjá honum kemur
fram einlægur vilji til að bæta hag
landsins og samúð með landsmönn-
um vegna bágra kjara þeirra.
Í bréfi því sem Hastfer skrif-
ar yfirvöldum og dagsett er í
Kaupmannahöfn 28. apríl 1757
biður hann um leyfi til að búa á
Bessastöðum og nýta þá 5 afgirtu
garða sem þar eru til að rækta
tóbak, hör og kartöflur (Potatoes).
Að afloknu verkefni Hastfers á
Íslandi skrifar hann yfirvöldum í
Kaupmannahöfn bréf í febrúar 1761
og segir frá væntanlegri skýrslu
sinni sem muni innihalda 5 kafla
um fjárræktina en hann leyfi sér að
bæta við 6. kaflanum er fjalla muni
um hina velheppnuðu kartöflurækt
en þriggja ára reynsla sannfæri
hann um að hún muni verða til
hagsbóta fyrir landið eins og fjár-
ræktarbúin. Sést hér samsvörun
við rit Alströmers frá 1727. Þegar
skýrsla Hastfers kom út það sama
ár 1761 voru þar einungis 5 kaflar
en 6. kaflann vantaði. Hastfer lést
í Kaupmannahöfn árið 1768 aðeins
46 ára að aldri.
Þegar saga kartöflunnar er
skoðuð vekur það athygli hversu
snemma hún berst til Íslands. Kart-
öflur voru þó nokkuð ræktaðar
í Frakklandi og Þýskalandi fyrir
1700 en til Danmerkur berst hún
fyrst á fyrri hluta 18. aldar. Tveir
atburðir eru þar einkum nefndir.
Sá fyrri var 1719-20 þegar land-
flótta fjölskyldur franskra húgen-
otta settust að í Fredericia á Jót-
landi og ræktuðu þar kartöflur til
eigin nota. Hinn atburðurinn var
1759-62 þegar þýskar fjölskyldur
frá Rínarlöndum (Pfalz, Darmstadt
og Württemberg) settust að á jósku
heiðunum að frumkvæði Friðriks
fimmta Danakonungs. Þessar fjöl-
skyldur höfðu með sér kartöflur og
spruttu þær ágætlega í hinum rýra
jarðvegi heiðanna. Í Danmörku
gengu þessir Þjóðverjar undir nafn-
inu „kartoffeltyskerne“. Á Sjálandi
voru kartöflur fyrst settar niður
Úr sögu jarðepla
Íslensku afbrigðin þrjú sem varðveitt eru í norræna genbankanum, Rauðar íslenskar, Gular íslenskar og Bláar
íslenskar.
Sigurgeir Ólafsson
sérfræðingur á Matvælastofnun
sigurgeir.olafsson@mast.is
Kartöflurækt
Síða úr bréfi Hastfers, ritað á Bessastöðum 19. september 1758, þar sem
fram kemur að hann hafi reynt ræktun kartaflna.
Jonas Alströmer