Bændablaðið - 08.07.2008, Blaðsíða 27

28 Bændablaðið | Þriðjudagur 8. júlí 2008
Utan úr heimi
Ólík sjónarmið eru uppi um
það hvort og hvernig rík lönd
eigi að styrkja landbúnað sinn.
Fullyrðingar um að draga beri
úr stuðningnum til að koma til
móts við fátæk lönd standast
hins vegar ekki nánari skoðun.
Miklar hækkanir á matvæla-
verði á alþjóðamarkaði hafa aukið
á erfiðleika fátækra landa við að
brauðfæða sig og matarskort-
ur hefur leitt til átaka í sumum
heimshlutum. Ýmsir hagfræðing-
ar, alþjóðlegar fjármálastofnanir
og mannúðarsamtök hafa gagn-
rýnt verndarstefnu í landbúnaði
í ríkum löndum fyrir óeðlilega
samkeppni við fátæk lönd og fyrir
að bregða fæti fyrir framþróun í
þessum löndum. Þá er einnig bent
á að matarskorturinn stafi af því að
frjáls verslun fái ekki að njóta sín.
Þannig er í lokayfirlýsingu
leiðtogafundar FAO í Rómaborg
snemma í júní sl., um matvælaást-
and í heiminum, hvatt til aukinnar
fríverslunar með matvæli þannig
að bændur, einkum í þróunarlönd-
unum, fái aukinn aðgang að við-
skiptum á heimsmarkaði og geti
þar með aukið framleiðslu sína.
Hins vegar má spyrja hvort
tryggt sé að lækkun innflutnings-
tolla og niðurgreiðslna á búvörum
í ríkum löndum sé til hagsbóta
fyrir fátækustu löndin?
Arvind Panagariya, hagfræðipró-
fessor, hefur birt grein í tímaritinu
„The World Economy“ þar sem
hann gagnrýnir það sem hann kall-
ar rangar ályktanir um það hvernig
fríverslun með matvæli komi við
þau 50 lönd sem eru á lista SÞ yfir
fátækustu lönd í heimi, svokölluð
MUL-lönd.
Mörg lönd í Afríku sunnan
Sahara eru þar á meðal. Ein af
fullyrðingunum er sú að stuðning-
ur við landbúnað í ríkum löndum
bitni mest á fátækustu löndunum.
Sú fullyrðing er röng, segir hann,
af tveimur ástæðum.
Í fyrsta lagi: Niðurgreiðslurnar
lækka heimsmarkaðsverð á mat-
vælum. Um leið og tollvernd og
annar stuðningur er felldur niður
mun verðið hækka og bitna á inn-
flutningsverðinu. Sem dæmi má
nefna að áætlað er, að ef komið
yrði á fríverslun með hrísgrjón
hækkaði hrísgrjónaverðið um
30-35%. Mörg fátækustu löndin
eru háð matvælainnflutningi þann-
ig að það kæmi sér illa fyrir þau.
Mörg þeirra hafa reyndar orðið
fyrir miklum búsifjum við und-
angengnar hækkanir á verði mat-
væla.
Í öðru lagi: Enginn tollur er
lagður á búvörur sem fluttar eru inn
frá MUL-löndunum til t.d. ESB og
Noregs. Bændur í MUL-löndum
geta m.ö.o. selt framleiðslu sína í
þessum löndum á sama verði og
bændur í þessum löndum. Þetta
verð er verulega hærra en MUL-
löndin fengju ef lönd í Evrópu
lækkuðu tolla sína.
Önnur, enn alvarlegri ranghugs-
un, að áliti Panagariya, er sú að
stuðningur við landbúnað í ríkum
löndum komi í veg fyrir framfarir í
fátækum löndum. MUL-löndin hafa
haft frjálsan tollalausan aðgang að
Noregi síðan 1995. Noregur flutti
inn búvörur fyrir um 30 milljarða
n.kr. árið 2007, en aðeins 0,5%
þeirra komu frá MUL-löndum.
Þetta bendir til að innviðir þessara
landa, svo sem opinberar stofnanir,
bankakerfi o.fl., hamli þróuninni, en
einnig að skilyrði fyrir útflutningi
á búvörum séu ekki fullnægjandi.
Það getur verið einhver sárabót að
heyra að verndarstefna ríku þjóð-
anna eigi sök á slæmri stöðu þeirra,
en slíkur málflutningur fleytir þeim
ekki áfram, heldur skapar einungis
falskar vonir.
Hlutverk landbúnaðar í ríkum
löndum
Breytilegar hugmyndir eru uppi
um það hvert eigi að vera hlutverk
landbúnaðarins í ríkum löndum
eins og Noregi og hversu mikils
stuðnings landbúnaðurinn þar eigi
að njóta, en sú fullyrðing að nauð-
synlegt sé að draga úr honum til að
hjálpa fátækustu löndunum stenst
ekki. Aukin fríverslun með búvörur
veikir landbúnaðinn bæði í löndum
með mikinn opinberan stuðning
og í fátækum löndum, en er hins
vegar vatn á myllu stórútflytjenda
í ríkum löndum, svo sem Ástralíu,
Nýja-Sjálandi og Bandaríkjunum,
og í löndum með miðlungstekjur í
Suður-Ameríku og Austur-Asíu.
Þróunarlöndin geta einnig nýtt
sér það að leggja á innflutnings-
tolla til að vernda eigin landbún-
að. Sum þessara landa hafa hins
vegar kosið að afnema allar höml-
ur á innflutningi, að hluta til vegna
þrýstings frá alþjóðlegum fjár-
málastofnunum. Þau hagnast á því,
samkvæmt hagfræðikenningunum.
Hins vegar er hagvöxtur einungis
mælikvarði á breytingu. Tryggur
aðgangur að mat, byggðaþróun,
réttlát skipting milli þegnanna,
umhverfissjónarmið og margt
fleira eru einnig mikilvægir þættir.
Opnari landamæri hafa fært íbúum
borganna ódýrari mat. Smábændur
hafa orðið undir í þeirri samkeppni
og flosnað upp, jafnvel að hluta
vegna undirboða á verði innfluttra
matvæla, en einnig vegna ódýrari
framleiðslu í nálægum löndum.
Nokkur hópur fátækra landa,
sem hafa ekki staðið sig í eigin mat-
vælaframleiðslu, hefur eftir síðustu
matarverðhækkanir átt erfitt með að
brauðfæða sig. Framboð matvæla
hefur þar að auki dregist saman,
þar sem stórir matvælaútflytjendur,
sem fram að þessu hafa barist fyrir
fríverslun með matvæli, hafa dregið
úr útflutningi sínum til að tryggja
framboð þeirra á heimamarkaði.
Um 400 sérfræðingar og 60
lönd, sem stóðu að IAASTD-
skýrslunni, komust nýlega að
þeirri niðurstöðu að minni toll-
vernd í fátækum löndum geti leitt
til langvarandi neikvæðra áhrifa á
baráttuna gegn fátækt, dregið úr
tryggum aðgangi að mat og haft
slæm áhrif á umhverfið.
Landbúnaður hefur orðið
alþjóðlegri síðustu 20 árin. Í hvert
sinn sem sett hefur verið spurn-
ingarmerki við þá þróun hafa tals-
menn hins frjálsa markaðar boðið
upp enn meira af áður ráðlögðum
„lyfjum“. Spurningin er hins vegar
sú hvort aukaáhrifin séu of mikil.
Tollalækkun í ríkum löndum og
aukin fríverslun með matvæli eru
a.m.k. ekki töfralyf til að bæta úr
matarskorti í fátækum löndum.
Bondebladet/Ola Flaten hagfræðingur
Fríverslun gefur ekki magafylli
Kanada er meðal þeirra landa
þar sem bændur fá hvað mest
fyrir mjólkurinnlegg sitt. Það
gerist vegna þess að markaðnum
er stjórnað. Kanadamenn eru
með kvótakerfi í mjólkurfram-
leiðslu. Stefna þeirra er að vera
sem mest sjálfum sér nógir um
mjólk og mjólkurafurðir og það
tekst þeim. Jafnframt er fram-
leiðendaverð þeirra á mjólk hátt,
en á hinn bóginn breytilegt eftir
því í hvað mjólkin er notuð.
Tekjur mjólkurbænda í Kanada
hafa stigið jafnt og þétt hin síðari ár.
Jafnframt því hefur kúabúum fækk-
að. Árið 2007 voru þau komin niður
í aðeins 14.660. Búin eru hins vegar
orðin stór; meðalfjöldi kúa á búi er
68 og meðalframleiðsla á bú er 550
þúsund lítrar. Meðalársnyt kúnna er
þannig rúmlega 8000 lítrar.
Yfir 80% kúabúa í Kanada eru
í fylkjunum Ontario og Québec í
austanverðu landinu. Qntario er
með mest af drykkjarmjólkinni en
Québec af vinnslumjólkinni.
Í Kanada eru tveir mjólkurmark-
aðir, einn fyrir neyslumjólk og
annar fyrir vinnslumjólk, svo sem
í smjör, osta, mjólkurís, jógurt
o.s.frv. Um 40% mjólkurframleiðsl-
unnar fara í drykkjarmjólk.
Þrjú stór mjólkurfyrirtæki kaupa
um 75% mjólkurinnar af bændum;
Agropur Cooperative, sem er í eigu
samvinnufélags bænda, Parmalat,
sem er einn af hinum stóru alþjóð-
legu mjólkurhringjum, og Saputo,
sem er kanadískt hlutafélag.
Engir ríkisstyrkir
Það skiptir kanadíska kúabændur
meginmáli hvað þeir fá fyrir mjólk-
ina vegna þess að hið opinbera
styrkir búgreinina að heita má ekki.
Hins vegar nýtur greinin velvildar
hins opinbera. Þar má nefna í fyrsta
lagi að hún nýtur tollverndar, í öðru
lagi er framleiðslunni stjórnað með
kvótakerfi og í þriðja lagi kemur
hið opinbera að ákvörðunum um
mjólkurverð.
Lítinn hluta mjólkurneyslunnar,
3-5%, má flytja inn á lágum toll-
um. Á annan innflutning mjólk-
urafurða er lagður 100-250% tollur.
Mjólkurkvótarnir eru gefnir út á
einstök býli en unnt er að selja þá
og verðið er hátt. Að jafnaði á hvert
kúabú kvóta að verðmæti um eina
milljón kanadískra dollara eða um
80 milljónir ísl. kr.
Mjólkurverðið
Hæsta mjólkurverð í heimi er í
Japan, en síðan koma Sviss, Kanada
og Noregur. (Hér vantar upplýs-
ingar um Ísland.) Árið 2007 fengu
kanadískir bændur að meðaltali um
0,71 kanadískan dollara, eða um 57
ísl. kr., á lítra. Mjólkurverð í Kanada
skiptist í fimm flokka eftir því í hvað
mjólkin er notuð. Drykkjarmjólk er
í hæsta verðflokki, eða 64 ísl. kr. á
lítra. Mjólk til vinnslu er verðlögð
eftir magni fitu og próteins en lægsta
verðið er 32 ísl. kr. á lítra.
Nationen
Mjólkurmarkaður í Kanada lýtur opinberri stjórn
Lengi hefur verið litið svo á, að
landbúnaðarpólitík sé viðfangs-
efni sérfræðinga. Þannig er það
ekki lengur. Hækkun á verði
matvæla á heimsmarkaði er nú
einnig farin að koma við pyngju
fólks í ríkum löndum. Það er þó
einungis toppurinn á ísjakanum.
Nefna má ýmislegt í því sam-
bandi:
Þetta eru þær ástæður, sem
liggja að baki þeirri auknu athygli
sem landbúnaður sem undirstöðu-
atvinnuvegur hefur fengið á 21.
öld. Landbúnaðarpólitík er nú orðin
forsíðu- og forgangsefni í öllum
fréttamiðlum. Á forsíðu franska
dagblaðsins Le Monde stóð hinn
18. febrúar sl., sem aðalfyrirsögn
á forsíðu: „Búast má við verulegri
matvælakreppu“.
Alþjóðabankinn viðurkenndi á
sl. ári, að landbúnaður hefði lengi
verið vanræktur og að stóraukin
áhersla á hann væri nauðsynleg til
að auka framfarir í fátækum lönd-
um.
Þannig er staðan alvarleg.
Sameinuðu þjóðirnar hafa engin
ráð til að ná því markmiði sínu,
að fækka sveltandi fólki um helm-
ing fram til ársins 2015. Nýjustu
niðurstöður FAO eru þær, að 854
milljónir manna – sjöundi hver
jarðarbúi – búi við viðvarandi van-
næringu.
Heimurinn kallar á nýja land-
búnaðarstefnu til að bæta matvæla-
ástandið. Í stórum dráttum er staðan
hins vegar sú, að þær stofnanir, sem
hafa með höndum það verkefni að
bæta hér úr, skortir til þess fé. Og
þær stofnanir, sem hafa fjármunina;
Alþjóðabankinn, Alþjóða gjaldeyr-
issjóðurinn og Alþjóða viðskipta-
stofnunin, WTO, hafa fram að
þessu haft meiri áhuga á að afnema
stjórntæki heldur en að beita þeim.
Í stórum dráttum hafa ríkisstjórn-
ir heims haft lítinn áhuga á að
marka hnattræna stefnu í málefnum
landbúnaðarins. Rík lönd forgangs-
raða því að vernda eigin útflutning
á búvörum, sem oft grefur undan
landbúnaði í þróunarlöndum. Með
fáum undantekningum eru rík-
isstjórnir þróunarlanda áhugalitlar
um landbúnað og bændur, jafnvel
þar sem meirihluti þjóðarinnar eru
smábændur.
Athyglisvert er, að í yfirstand-
andi WTO-viðræðum eru það ein-
mitt málefni landbúnaðar og þróun-
ar fátækra ríkja, sem standa einkum
í vegi fyrir að samkomulag náist.
Þetta er ekki síst athyglisvert vegna
þess, að yfirstandandi viðræðulota
er nefnd „þróunarlotan“.
Landbúnaður heims hefur
umfram allt þörf fyrir samstillt átak.
Á sama tíma og nálægt því milljarð
manns skortir mat, fer vaxandi hluti
búvara (eins og er um 40%) í fóður
fyrir búfé, svo sem nautgripi, svín,
alifugla og í fiskeldi. Og á sama
tíma og 75% bænda heims, sem
eru alls um 1,32 milljarður að tölu,
skortir jarðnæði, tæki og þekkingu
til að fullnægja eigin þörfum, þá fer
umtalsverður hluti tekna fátækra
landa í að greiða erlendar skuldir.
Heimurinn þarfnast nýrrar og
annars konar „grænnar byltingar“
en áður, þar sem stefnt skuli að því
að auka framleiðslu matvæla um
50-100%, með því að vernda jarð-
veginn og fjölbreytileika lífríkisins
og stunda sjálfbæra ræktun. Einnig
þurfum við á að halda pólitískri
stefnumörkun, sem stendur vörð
um matvælaöflun við erfið búskap-
arskilyrði. Þá þarf að koma í veg
fyrir undirboð á verði matvæla á
heimsmarkaði.
Göran Persson, fyrrv. forsæt-
isráðherra Svíþjóðar, hefur sagt,
að landbúnaðurinn sé lykillinn að
lausn veðurfarsvandamálanna. Sé
það svo, þá má engan tíma missa.
Í fyrsta lagi vegna þess, að það er
siðferðileg skylda gagnvart þeim
sem búa við hungur, og í öðru lagi
vegna þess að það er landbúnaður-
inn, sem hefur á sínum vegum lang-
mest af ræktunarlandi, aðgengilegu
vatni, líffræðilegum fjölbreytileika
og þeim vistkerfum, sem framtíð
mannsins stendur og fellur með.
Nationen/Ole-Jakob Christensen
► Vaxandi kjötneysla í löndum á borð við Indland og Kína.
► Uppskera eykst ekki lengur og dregst jafnvel saman á þeim svæð-
um, þar sem „græna byltingin“ var gerð á 8. áratugi síðustu aldar.
► Víðtæk jarðvegseyðing.
► Lækkun grunnvatnsstöðu í Evrópu, Bandaríkjunum, Kína og víðar.
► Vatnsrennsli áa hefur minnkað, jafnvel að þær hafi þornað.
► Veruleg mengun jarðvegs, einkum í Kína.
► Selta í jarðvegi hefur aukist á víðáttumiklum ræktunarsvæðum.
► Ræktun gróðurs til orkuvinnslu. þar sem áður voru ræktaðar búvör-
ur til matvælaframleiðslu.
► Dreifing sjúkdóma, á borð við kúariðu og fuglainflúensu, þar sem
stundaður er „verksmiðjubúskapur“.
► Breytingar á veðurfari, sem ógna matvælaframleiðslu á stórum
svæðum.
► Menningarsjúkdómar af völdum rangs mataræðis eða ofáts.
Landbúnaður – áskorunin mikla
Á sama tíma og verð á íbúðar- og
atvinnuhúsnæði lækkar víða í
Evrópu hækkar verð á jarðnæði.
Ástæðan er hækkun á verði mat-
væla.
Fyrir fáum árum voru það verð-
bréf tengd íbúðalánum í Bandaríkj-
unum, sem þóttu besti fjárfesting-
arkosturinn. Þau viðskipti enduðu
með ósköpum. Nú keppa fjárfest-
ingasjóðirnir við evrópska bændur,
einkum breska, um bestu kornakrana.
Í Bretlandi, þar sem verð á ræktuðu
landi hækkaði um 40% á síðasta ári,
hafa fjárfestar keypt margar jarðir,
að sögn Financial Times. Í Póllandi
hækkaði jarðaverðið um 60% frá
2003 til 2006, en einnig utan ESB fer
það hækkandi, t.d. í Úkraínu.
Nationen
Metverð fyrir bújarðir í Evrópu