Bændablaðið - 08.07.2008, Blaðsíða 22

23 Bændablaðið | Þriðjudagur 8. júlí 2008
1757 og 1770 voru kartöflur fyrst
borðaðar við dönsku hirðina. Þetta
bendir til þess að kartaflan hafi nán-
ast verið óþekkt í Kaupmannahöfn
þegar Hastfer og Björn fá sínar
fyrstu kartöflur.
Hastfer hefur haft sína þekkingu
á kartöflunni frá Alingsås í Svíþjóð
og Björn frá S-Jótlandi. Það kemur
fram hjá Þorkeli Jóhannessyni í
Sögu Íslendinga að fjármaðurinn
Bottschach hafi farið út haustið
1757 og hafi átt að kaupa hrúta og
senda hingað sumarið 1758 hvað
hann mun hafa gert. Þegar litið er
til þess að Bottschach hafði starfað
hjá Alströmer áður en hann kom
hingað og kynnst kartöflum þar, og
trú Hastfers á möguleikum kartöflu-
nnar hér á landi ekki meiri en það
að hann nefnir hana ekki í skrifum
sínum frá 1757, hlýtur maður að
velta fyrir sér hvort Bottschach eigi
ekki einhvern þátt í að kartöflur
voru settar niður á Bessastöðum
1758. Björn hefur hugsanlega
lesið rit sem presturinn Lüders í
Glücksborg í Slésvík gaf út 1756 en
í riti Björns Korte beretninger om
nogle forsög til Landvæsenets og
især Havedyrkningens forbedring
i Island kemur fram að honum var
kunnugt um ræktun kartöflunnar í
Slésvík, Holtsetalandi, Þýskalandi
og annars staðar í Evrópu. Í grein
sem Hannes Thorsteinson skrif-
aði árið 1924 í Ársrit hins íslenska
Garðyrkjufélags og nefnir Smábrot
úr sögu kartöflunnar vekur hann
einnig athygli á því hversu snemma
Björn Halldórsson hafi haft vitn-
eskju um kartöfluna og telur það
merki um hve vel hann fylgd-
ist með því sem gerðist erlendis,
glöggskygni hans og áhuga á því
sem hér gæti orðið til þjóðþrifa.
Upp úr 1780 fara kartöflur að
berast með skipunum frá Kaup-
mannahöfn og dreifðu ráðamenn
þeim til landsmanna. Hafa þær verið
af þeim afbrigðum sem þá voru rækt-
uð í Danmörku á þeim tíma en einn-
ig komu kartöflur frá Vesturheimi.
Jónas Benediktsson, fyrrum bóndi
í Fjósatungu í Fnjóskadal, segir frá
því í riti sínu Fáein orð um rækt-
un jarðepla frá árinu 1856 að árið
1807 hafi komið skip til Akureyrar
frá Vesturálfu með hveiti, hrísgrjón
og lítið eitt af jarðeplum. Hafi Hans
Wilhelm Lever kaupmaður, sem var
mikill áhugamaður um kartöflurækt,
fengið þessar kartöflur, sett niður og
dreift síðan útsæði til annarra. Einnig
er líklegt að brottfluttir Vestur-
Íslendingar hafi einhvern tíma sent
kartöflur á sínar heimaslóðir.
Um mismunandi kartöfluafbrigði
Hvernig voru fyrstu kartöflurnar
sem bárust til Evrópu? Ef litið er
á fyrstu lýsingar þeirra Clusiusar í
Vín og Gerards í Englandi og einn-
ig annarra má fá hugmynd um það.
M.E. Roze hefur í grein sem birt-
ist árið 1896 velt þessu fyrir sér.
Niðurstaðan var sú að þær kart-
öflur sem fyrst bárust um meg-
inland Evrópu hafi verið rauðleitar
og ílangar en þær sem komu fyrst
til Englands hafi verið gulleitar og
meira eða minna ílangar. Í báðum
tilvikum var holdið hvítt.
Í Svíþjóð var í upphafi talað
um þrenns konar afbrigði af kart-
öflum: enskar gular, hollenskar
rauðar og franskar rauðar. Í sænsku
riti frá 1776 eru nefnd 6 mismun-
andi afbrigði: (1) langar rauðar, (2)
hnöttóttar rauðar, (3) langar hvítar,
(4) hnöttóttar hvítar, gulleitar, (5)
bláleitar með þykku hýði og loks
(6) ungverskar sem eru mánuði
fyrr að þroskast. Hinn danski Jacob
Kofoed Trojel nefnir 5 afbrigði
í riti sínu frá 1772 Stutt ágrip um
jarðeplana nytsemd og ræktun; (1)
hnöttóttar rauðar, (2) langar rauðar,
(3) hnöttóttar gular eða hollenskar,
(4) flatar gular eða enskar og (5)
litlar gular sem „fólk heldur að sé
Írlendskar“. Loks má geta þess að
fyrsta tilvísun í afbrigði á Írlandi
er frá 1730 og er þar getið um 5
afbrigði: (1) hvítar, flatar og nýrna-
laga, (2) hvítar hnöttóttar, (3) gular,
(4) rauðar hnöttóttar og (5) svarta
kartaflan.
Fyrstu kartöflurnar sem bár-
ust til Evrópu voru ekki arfhrein
afbrigði heldur blanda af mismun-
andi arfgerðum. Án efa hafa bor-
ist öðru hvoru nýjar sendingar af
kartöflum með spænsku og ensku
skipunum frá Norður- og Suður-
Ameríku og þar með nýjar arfgerð-
ir. Algengt var á þessum tíma að sá
út aldinum sem mynduðust á grös-
unum eftir víxlfrjóvgun og þar með
var myndað nýtt afbrigði. Um alda-
mótin 1800 er talið að í Evrópu hafi
verið um 100 mismunandi afbrigði.
Kartöflur þær sem Björn fékk fyrst
komu frá Kaupmannahöfn og voru
rauðar og hnöttóttar eða eilítið
ílangar. Kartöflur þær sem Hastfer
setti niður gæti hann hafa fengið
frá Kaupmannahöfn þar sem hann
dvaldi áður en hann kom til Íslands
eða frá Svíþjóð þar sem hann átti
hrúta og þaðan sem hann fékk einn-
ig fjármann frá búi Alströmers, en
ekki hefur höfundur rekist á neina
lýsingu á þessum kartöflum enn.
Í riti sínu Ávísan til Jarðepla-
ræktanar fyrir Almúgamenn á
Íslandi frá 1810 getur Hans Wilhelm
Lever, kaupmaður á Akureyri, þess,
að til séu mismunandi afbrigði af
kartöflum (af-artir) og flest þeirra
nái ekki hér þeim þroska sem í
útlöndum. Ekki lýsir hann þeim
en getur þess þó að menn skulu
vara sig á þeim rauðleitu aflöngu
jarðeplum því þau séu einhver hin
lökustu. Bjarni Arngrímsson, sókn-
arprestur í Mela- og Leirársókn í
Borgarfirði gaf út garðyrkjukver
árið 1816. Þar mælir hann með
þeim hnöttóttu gulu jarðeplum sem
bera himinblá, þá fjólublá og loks
hvít blómsturblöð. Hann nefnir
einnig hin rauðu hnöttóttu og rauðu
aflöngu sem beri hvít blóm.
Í norræna genbankanum eru
varðveitt þrjú afbrigði frá Íslandi,
Bláar, Gular og Rauðar íslenskar.
Við samanburðarrannsókn þar kom
í ljós að ekki var hægt að aðgreina
Rauðar íslenskar frá gömlu sænsku
afbrigði, Gammal svensk röd, en eitt
af nöfnum þess var Nolor. Nolor er
talið komið af heitinu Nolhaga sem
var býli Jonas Alströmers. Þetta
gamla afbrigði var einnig ræktað í
Noregi og Finnlandi (undir heitinu
Haalikas). Það eru því líkur til að
Rauðar íslenskar eða Íslendingur
eins og Hornfirðingar kalla þetta
afbrigði eigi rætur að rekja til upp-
hafs kartöfluræktar á Íslandi.
Rauðar íslenskar eru oft kallaðar Íslendingar enda eiga þær rætur að rekja
til upphafs kartöfluræktar á Íslandi.
BÆNDUR -
LANDBÚNAÐAR
VERKTAKAR
Nú fer í hönd
tími ræktunar og
heyskapar.

Loftið fyllist ryki

Sparið ykkur olíu
og síukostnað
með Turbo
loftskilju á
vélunum
Þær fást hjá okkur
BMB
Kaup ehf
Smiðjuveg 4 A Kópavogi
Sími: 564-3220
„Ferðin tókst í alla staði afar
vel, veðrið var gott, flest það sem
fyrir augu bar kom gestunum á
óvart og fólkið var himinlifandi
við ferðalok,“ segir Valgarður
Egilsson læknir en hann fór fyrir
hópi fólks frá Slóveníu sem var á
ferð hér á landi nú nýverið. Um
var að ræða hóp fólks sem til-
heyrir félagsskap sem hefur að
markmiði að hefja veg kartöfl-
unnar til virðingar og að berjast
gegn ruslfæði ýmiss konar, þar á
meðal frönskum kartöflum sem
framleiddar eru hjá alþjóðleg-
um keðjum. Félagskapur þessi,
hvers nafn er afar langt, styður
á hinn bógin við þjóðlega rétti af
öllu tagi.
Valgarður og Katrín Fjeldsted
eru einu íslensku félagarnir og
voru eins og vera ber með í för
hópsins um landið á dögunum.
Efnt var til móttöku á veitinga-
staðnum Friðrik V á Akureyri í til-
efni af komu hans og voru á borð
bornir réttir þar sem kartaflan var í
öndvegi í alls kyns búningi.
Janez Fejfar forseti félagsins
segir að félagsmenn geri margt
sér til skemmtunar og kartaflan
sé ávallt í hávegum höfð þegar
að þeim kemur. Fyrsta laugardag
í september er blásið til mikill-
ar kartöfluhátíðar í Slóveníu og
sækir hana vaxandi fjöldi fólks.
Um 2000 manns eru í félaginu og
fer fjölgandi. Hátíðin stendur yfir
í tvo daga og er karnivalstemmn-
ingin alls ráðandi. „Svo höfum
við fyrir sið að ferðast einu sinni
á ári út fyrir land okkar og Ísland
varð fyrir valinu að þessu sinni,“
segir Janez en einkum og sér í lagi
er ferðin hingað tilkomin vegna
tengsla við Valgarð og Katrínu.
Ferðirnar eru eins konar kart-
öfluleiðangur, eða mission eins
og Janez norðaði það og kynna
félagsmenn sér þá allt sem við-
kemur kartöflum í viðkomandi
landi.
Ferð hópsins um Ísland hófst á
Reykjanesi sem skartaði sínu feg-
ursta og var eitt ævintýri eins og
Valgarður orðaði það í samtali við
Bændablaðið. Þá lá leiðin austur
í Rangárþing og farið allt austur
undir Eyjafjöll og var komið við
í Þykkvabæ þar sem menn nutu
gestrisni og velvildar heimamanna.
Síðan var haldið norður yfir heið-
ar, en hópurinn hélt til á heima-
slóðum Valgarðs, Grenivík og gisti
þar. Farið var út í Grímsey og
segir Valgarður að hinir slóvensku
ferðalangar hafi heillast mjög af
eynni og mannlífi þar. „Þeim þótti
þetta áhugavert samfélag, fólkið
vel alið og dugnaðarlegt, öruggt
og pottþétt,“ lýsir hann hughrif-
um samferðarmanna sinna. Eins
brugðu kartöfluunnendur sér í
Mývatnssveit, skoðuðu Laufás og
heimsóttu Áshólsbændur en þar
býr formaður Félags kartöflu-
bænda, Bergvin Jóhannsson ásamt
konu sinni Sigríði Eggertsdóttur.
Þau rækta kartöflur á um 15 ha
lands og þótti gestum búsældarlegt
um að litast og umfangið mikið.
Þá var farið á sjóstöng og fylgdust
ferðalangar með tilþrifum stóreflis
hnúfubaks, en aflinn sem fékkst í
veiðiferðinni var nýttur í fiskisúpu,
þ.e. fólkið hirti haus, dálk og sporð
og útbjó dásemdar fiskisúpu úr því
sem við Íslendingar erum gjörn á
að henda.
„Ferðin var vel lukkuð í alla
staði og gestir fóru himinlifandi
heim, heilluð af landi og þjóð,“
segir Valgarður.
MÞÞ
Slóvenskir kartöfluunnendur á ferð um Ísland
Flest sem fyrir augu
bar kom gestum á óvart
Slóvenskir kartöfluunnendur gera sér íslenskar kartöflukrásir að góðu.
Bækurnar að vestan. - Útgáfuáætlun haustið 2008:
1. Frá Bjargtöngum að Djúpi. Nýr flokkur. 1. bindi.
2. 99 vestfirskar þjóðsögur. Gamanmál að vestan, 3. hefti
3. Melódíur minninganna. Jón Kr. Ólafsson, söngvari á Bíldudal, segir frá lífshlaupi sínu.
Hafliði Magnússon tók saman.
4. Smásagnasafn eftir Ólaf Helga Kjartansson, fyrrum sýslumann á Ísafirði, nú á Selfossi.
5. Kirkjustaðir á Vestfjörðum, 4. bók, Guðshús á grýttri braut. Strandasýsla eftir síra
Ágúst Sigurðsson frá Möðruvöllum.
6. Lítil kvæðabók eftir Njál Sighvatsson, alþýðuskald Auðkúluhrepps.
7. Á bæ við árnið kenndur. Ágrip af sögu og störfum síðustu bænda á bænum Dynjanda í
Jökulfjörðum. Æviþættir og örlög í Grunnavíkurhreppi. Eftir Jón Þór Benediktsson.
8. Strandamenn í blíðu og stríðu. 100 gamansögur af Strandamönnum eftir
Kristjón Kormák Guðjónsson.
9. Matur og menning á suðursvæði Vestfjarða. Málþing á Patreksfirði í maí 2008, erindi og
umræður. Magnús Ólafs Hansson.
10. Vaskir menn. Sagnaþættir eftir vestfirska fræðimanninn Guðmund Guðna Guðmundsson.
Endurprentun.
11. Birta. Sjálfstætt framhald ástarsagnanna Harpa og Silja eftir Guðrúnu Jónínu Magnúsdóttur.
Sendum öllum lesendum okkar, sem og þeim sem ekki hafa enn komist á
bragðið, ljúfar kveðjur með vestanblænum og einum léttum að vestan:
Ráðskonan
Bræðurnir á Uppsölum í Selárdal, Gísli, Sigurður og Gestur, bjuggu með
móður sinni meðan hennar naut við. Ung ráðskona var fengin henni til
aðstoðar eitt sumar. Helst þótti Sigurður gera hosur sínar grænar fyrir
stúlkunni. Eitthvað fór þó lítið fyrir dugnaði hans á því sviði, eða þá að
hún var ekki mjög tilkippileg, og var hún horfin til síns heima að hausti.
Gísla varð þá að orði:
“Ég skil ekkert í honum Sigga að reyna ekki betur að halda í stúlkuna,
eins og hún bjó til góðan rauðgraut.”