Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 16

Tímarit Máls og menningar
og spyrja jafnvel í óþolinmæði: „erum við ekki búnir að heyra nóg um
hugarfarssögu?“ Nú verður að hafa í huga að tískuhreyfingar geta verið
mjög ólíkar. Það væri næsta fáránlegt að rugla saman heimspekistefnu eins
og existentialismanum, sem mótaði heilt tímabil í sögu Evrópu og skildi
eftir sig djúp spor (eins og menn eru nú farnir að sjá betur eftir dauða
Sartres, þegar búið er að gefa út bréf hans og óprentuð handrit) og
nauðaómerkilegri tískubólu eins og „nýju heimspekinni", sem fjölmiðlar
blésu út í miklar víddir fyrir fáum árum án verðleika en er nú alveg gleymd.
Það væri líka fáránlegt að rugla saman forsprökkum andlegra hræringa —
þeim, sem hafa eitthvað til málanna að leggja og koma af stað hreyfingum,
kannske án þess að hafa á nokkurn hátt sóst eftir því sjálfir, — og
attaníossum, sem eltast við stefnur af því einu að þær eru í tísku og reyna að
slá sig til riddara með því að líkja sem vandlegast eftir þeim sem móta þær.
En því má vel halda fram með ýmsum rökum, að hugarfarssaga sé að
vissu leyti tískustefna, og er ekki úr vegi að líta fyrst á hana frá þeim
sjónarhóli og sjá að hvaða leyti sú staða hefur mótað hana.
I merkri ritgerð um hugarfarssögu lætur Jacques Le Goff þess getið, að
áhugi manna á þessari grein sagnfræðinnar stafi ekki síst af því að hún hafi
orðið eins konar undankomuleið fyrir þá, sem komnir voru í ógöngur í
efnahags- og þjóðfélagssögu og dólgamarxisma. Síðar bætir hann því við, að
hún megi samt ekki verða nýtt skálkaskjól fyrir dólgamarxista, sem fjalli um
hugarfar á fyrri öldum sem „yfirbyggingu" og beina endurspeglun efnahags-
lífsins og reyni þannig að halda líftórunni í kenningum sínum. Þessi
áminning Le Goffs er góð og gild og hefur við talsverð rök að styðjast —
kannske meiri en hann gerir sér grein fyrir sjálfur. Aköfustu fylgismenn
efnahags- og þjóðfélagssögu á sínum tíma voru gjarnan þeirrar skoðunar að
rannsóknir á þessu sviði myndu leiða í ljós að forsendur þeirra — t. d.
kenningin um hlutverk efnahagslífsins sem hreyfiafl þróunarinnar — væru
réttar og gera mönnum síðan kleift að skýra þróun þjóðfélagsins og
framvindu sögunnar. Hugarfarssaga komst einmitt í tísku, þegar þessar
vonir höfðu brugðist að verulegu leyti, menn höfðu ekki fundið í efnahags-
og þjóðfélagssögunni neina allsherjarskýringu og sá marxismi bæði dólga og
annarra, sem lengi hafði mótað franskt menningarlíf, varð skyndilega að
víkja fyrir öðrum hugmyndum. Hins vegar er ljóst að margir sagnfræðingar,
sem fóru nú að fást við hugarfarssögu, gengu að henni á sama hátt og með
svipuðum viðhorfum og þeir höfðu áður gengið að efnahags- og þjóðfélags-
sögu. Er jafnvel ekki örgrannt um að sumir hafi með þessari stefnu-
breytingu reynt að bjarga ýmsum kennisetningum, sem áður virtust vera
búnar að ganga sér til húðar.
Þessi viðhorf hafa síðan ráðið miklu um það hvernig Frakkar, og reyndar
414