Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 29

Hugarfarssaga
óbeint (t. d. með frásögnum), og stuðlað að því að breiða viðbrögðin ennþá
meira út. Þessi samvirkun merkjakerfa og atriða sem hafa ólíka stöðu í
tímans rás (t. d. staðbundins uppþots og þráláts orðróms) — er ástæða
fyrirbæris, sem sagnfræðingar kannast nú vel við og eru endurtekningar
sams konar atburða á mismunandi stöðum og tímum. „Kviksagan í Or-
léans“ er reyndar gott dæmi um það: í febrúar 1970 blossaði upp í Amiens
orðrómur, sem var í öllum smáatriðum nákvæmlega eins og náði sams
konar heljartökum á borgarbúum en olli minni múgsefjun á götum úti, —
sennilega vegna þess að viðbrögð fjölmiðla, sem fordæmdu þessa „rógsher-
ferð“, voru nú skjótari.
Þess ber þó að gæta, að í atburðum, sem hræðsluviðbrögð eða önnur
viðbrögð koma af stað, hvort sem þeir endurtaka sig eða ekki, geta
kristallast fjölmörg gerólík atriði eða hugmyndir. I ritinu Kattamorðin
miklu (1984) hefur Robert Darnton t. d. reynt að rekja í sundur allar rætur
þess heldur ömurlega atviks, þegar prentarar í Rue Saint-Sévérin í París tóku
sig til 1730 og drápu alla ketti sem til náðist í nágrenninu. Hann sýnir fram á
að bak við atburðinn sé að finna: 1) Hugmyndir um (yfirnáttúrulegt) eðli
katta, tengsl þeirra við galdrakonur o. þ. h., og jafnframt leikur með franska
orðið „chat“ („köttur“, „kynfæri kvenna“). 2) Gamla hefð frá kjötkveðju-
hátíðum, þar sem köttum var m. a. lógað, og skyldar hefðir um sérstök
hátíðahöld og samdrykkjur prentara. 3) Megna andúð á prentsmiðjueigand-
anum og konu hans, sem dekruðu við ketti sína en léku prentarana grátt og
sveltu þá jafnvel (þessi andúð tengdist hugmyndum um að kjör prentara
hefðu áður verið betri, og hefðu prentsmiðjueigendur og starfsmenn þeirra
þá búið saman í jöfnuði og bræðralagi). 4) Akveðið viðhorf til konu
prentsmiðjueigandans, sem var mun yngri en maður hennar, eins og algengt
var um borgarakonur á þessum tíma, og bendluð við kukl og framhjáhald.
— Við samruna allra þessara atriða varð til ákveðin „seremónía", þar sem
m. a. voru haldin „réttarhöld" yfir köttunum, konu prentsmiðjustjórans var
ögrað og hún höfð að athlægi með eftirhermum o. þ. h. Tilgangur „sere-
móníunnar" — sem virðist þó ekki beinlínis hafa verið skipulögð fyrirfram
— var sá að gefa merki um andúð prentaranna á eigandanum og konu hans,
— merki sem þeim var ætlað fyrst og fremst en þó á þann hátt að þau gætu
ekki brugðist við og hefnt sín á prenturunum eða látið þá gjalda atburðanna
á nokkurn hátt.
Hvernig getur svo nútíma sagnfræðingur, sem er uppi á allt öðrum tíma,
fjallað um atburði af þessu tagi og hugarfarssögu yfirleitt eins og hún hefur
verið skilgreind hér? Á hverjum tíma fá einstaklingar merki úr öllum áttum,
þau raðast saman í minni þeirra og þeir geta jafnvel gengið að þeim eða
vakið þau, — og jafnframt bregðast þeir við þeim á margvíslegan hátt. En
427