Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 60

Tímarit Máls og menningar
svaraði alþýðan markaðssteínu hennar með blóðugum uppreisnum, eins og
sagnfræðingarnir George Rudé og Eric Hobsbawm hafa lýst svo vel í bók
sinni um Captain Swing.1
Markmið mitt hér er að fjalla um hvernig þau undur gátu gerst að
íslenskir bændur, sem á flestum öðrum skeiðum sögunnar eru þekktir fyrir
annað en róttækni, féllu á svo skömmum tíma fyrir kenningum erlendra
hugsuða og uppreisnarhreyfinga og gengu frelsinu á hönd. Rannsóknin er
takmörkuð að mestu við umræður um bann við öreigagiftingum á fyrstu
þingum alþingis eftir endurreisn þess. Eg valdi þetta mál vegna þess að frelsi
til giftinga snertir bæði persónulegan rétt einstaklingsins og atvinnufrelsið,
auk þess sem það snerti beint hagsmuni bændaþingmanna. Skapaði það því
almennar umræður, sem neyddu þingmenn til að taka afstöðu til einstakl-
ingsfrelsis og samfélagslegra hafta. Vettvangurinn, sem leitað var til, er
alþingi, því að Islendingar geta ekki státað sig af jafn dramatískum átökum
og flestar nágrannaþjóðirnar. Sjálfstæðisbaráttan íslenska var með eindæm-
um friðsæl — eina dauðsfallið sem ég veit um að megi tengja nokkuð beint
við aðgerðir Islendinga var hjartaslag Gríms amtmanns á Möðruvöllum,
sem sumir kenna mótmælum skagfirskra bænda fyrir utan bústað hans árið
1849. Atökin voru bundin við orðaskak fremur en vopnagný, og vettvang-
urinn var alþingi frekar en gatan eða túnið. Meint frelsisást og frjálslyndi
forsprakka sjálfstæðisbaráttunnar íslensku ætti því að endurspeglast í
skoðanaskiptum alþingismanna.
II
Áður en lengra er haldið langar mig að staldra örlítið við hugtökin frjáls-
lyndi og frjálshyggja og markmið þeirra frjálslyndu hreyfinga sem ollu svo
miklu umróti í hinum vestræna heimi á fyrri hluta síðustu aldar. Þetta er því
mikilvægara sem merking hugtakanna hefur verið nokkuð á reki í íslenskri
sagnfræði. Þessi ruglingur helgast sennilega mest af því að inntak hugtaksins
frjálslyndi er nokkuð óljóst í íslensku máli. Þetta kann að tengjast þeirri
breytingu sem enska orðið liberalism hefur tekið á síðastliðinni öld eða svo.
I daglegu tali í Bandaríkjunum, svo ég taki dæmi sem ég þekki af persónu-
legri reynslu, þá er hugtakið liberal nú oftast notað um þá sem eru heldur til
vinstri í hefðbundnu stjórnmálaflokkunum tveimur. Þeir eru venjulega
fylgjandi félagslegri hjálp og eru hlynntir sérstökum aðgerðum ríkisvaldsins
til að bæta stöðu minnihlutahópa. Þessi merking orðsins er mjög ólík því
sem það hafði á fyrri hluta 19. aldar og gætir til dæmis nokkurrar beiskju hjá
hagfræðingnum Joseph Schumpeter í garð „óvina einkaframtaksins“ sem
hann ásakar um stuld á hugtakinu.2
458