Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 31

Hugarfarssaga
uppi löngu á undan honum sjálfum, hefur hann þó eitt fram yfir þá, sem er
hans óðal og sérsvið: tímavíddina. Þeir menn, sem hann fjallar um í
rannsóknum sínum, tóku við merkjunum í sínum eigin nútíma, hvenær svo
sem þau höfðu verið gefin, og túlkuðu þau eftir sínum eigin hugmyndum og
merkjakerfi: þannig snertu þau þá beint (eða snertu þá alls ekki) og mótuðu
viðbrögð þeirra. Lágmynd á fornum legsteini gat höfðað beint til manns á
16. öld, af því að endurreisnarlist fylgdi fornum fyrirmyndum og endur-
vakti listreglur þeirra: myndin gat haft áhrif á smekk hans og mat á
listaverkum, og ef hann var listamaður sjálfur, líkti hann e. t. v. eftir henni.
En óvíst er að hann hafi skeytt mikið um trúarlega merkingu lágmyndarinn-
ar og fornar greftrunarvenjur, sem komu t. d. fram í staðsetningu leg-
steinsins, voru honum áreiðanlega alveg framandi. Sagnfræðingurinn
rannsakar hins vegar í rás tímans breytingar á merkjakerfum og því sem
þeim fylgir: þess vegna beinir hann t. d. athyglinni sérstaklega að breyting-
um á trúarlegri (eða heimspekilegri) merkingu grafreitalistar, og leggur
áherslu á að rannsaka róttæk umskipti eins og þau sem urðu í lok fornaldar,
þegar hætt var að greftra lík utan borgarmúra og farið að velja þeim legstað í
miðjum borgum, í kirkjum eða sem næst þeim. Frá sjónarmiði sagnfræð-
ingsins hafa öll þessi fyrirbæri því tvær víddir: hann getur litið á „heim
merkjanna“ í hvert skipti sem samtímaheild (hvernig svo sem upphaflegri
tímasetningu hvers einstaks atriðis kann að vera háttað), þar sem hann er
sjálfur „samtímamaður", og hann getur einnig litið á þennan heim eða
einhvern hluta hans sem lið í þróunarferli, eins og hann sé sjálfur fyrir utan
tímann og skoði myndbreytingar einstakra atriða hverja á eftir annarri.
Þessum „þróunarferli“ má þó á engan hátt rugla saman við þær „framfarir“
sem þróunarkenningar gera ráð fyrir í sögunni.
6.
Hlutverk þess sem fæst við hugarfarssögu er fyrst og fremst að rannsaka
„heim merkjanna“ frá öllum hliðum, grundvöll hans og allt það sem honum
tengist. Hann verður vitanlega að byrja á því að kanna hin ýmsu merkja-
kerfi, ekki aðeins tungumálið, orðaforða þess og merkingarsvið (Jacques Le
Goff telur það t. d. merkileg tímamót, þegar orðið „hreinsunareldur" kom
fyrst inn í málið á miðöldum), heldur líka myndmál af öllu tagi, tónfræði,
ýmis konar táknmál eins og t. d. klæðaburð, sem getur einkennt vissa
þjóðfélagshópa eða stéttir, og táknrænar hátíðir sem fylgja settum reglum
(alþekkt dæmi er sú seremónía í lok miðalda, þegar konungur hélt innreið
sína í borg sem hann var að heimsækja). Því má einnig halda fram að
„mannasiðir", sem Norbert Elias hefur fengist við að rannsaka, séu félags-
429