Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Blaðsíða 30

smáborgaraskapar. Núorðið heyrir slík
þakklætiskennd víst til fyrri kynslóðum,
jafnt smáborgara sem annarra. f stað þess
að ljá þakklætiskennd rúm í sögunni gerir
hann velgerðarmanninn ósjálfbjarga; gerir
hann að deyjandi holdi. Finna má af frá-
sögninni að vanmátturinn er talinn hafa ver-
ið hans allan tímann þrátt fyrir auð og
indverska dulspeki. í heimferðinni er vel-
gerðarmaðurinn heltekinn af sjúkdómi og
ófær til allra hluta. En sögumaður hrærist
ekki til meðaumkunar; meðan klefanautur
hans tærist upp af krankleikanum veltir
hann sér upp úr bókmenntaástum til til-
fallandi kvenpersónu um borð sem ekkert
skilur í honum í náttúrulegri einfeldni sinni.
Þeirri lífssýn sem Steinar býður fram í
stað dulspekinnar er torlýst enda hætt við
að hún glati að einhverju leyti merkingu
sinni við að samræmast samfelldu mynd-
máli. Þetta var vandi Steinars á höfundar-
ferli hans. Sögur hans eru hrollvekjur, sú
sýn sem hann reyndi að gera skil með þeim
óhjákvæmilega brotakennd með því að
sundrungin, ósamræmið var eitt með öðru
sem fól í sér skelfileika hennar. Maðurinn
þráir en getur ekki orðið heill. Ástríðan
sundrar en listin setur skilyrði urn einingu
og hvemig verður þá sú list sem lýsir ástríð-
um?
Steinar þreifaði fyrir sér við að sernja hroll-
vekjur af því ístöðuleysi að engin slík hefð
fyrirfannst í íslenskum bókmenntum þótt til
séu einstök verk af því tagi frá fyrri tíð. Og
hann hafði ekki hlotið þá menntun að geta
plantað sér í erlenda hefð og hafið innflutn-
ing. í annan stað var Steinar alla sína tíð
afsprengi sjávarþorpsins, Hellissands og
Skaga, og því þegar flakkari á framandi
slóðum er hann gerði að lífsinntaki sínu að
takast á við skáldsagnasmíðar. Rætur ís-
lensks skáldskapar gróa inn til dala en ekki
út með sjó. En svo virðist sem aldurinn hafí
fært hann nær marki sínu fremur en nokkuð
annað. Dvínandi ástríður og þar með kröfur
um afdráttarleysi í lýsingum gerðu honum
fært að hnika saman táknmynd og efni uns
saman gekk upp úr miðjum aldri. Djúpið
(1973) er vaðall, mikið safn af setningum,
sumum skemmtilega skringilegum en
óneitanlega lítið annað. Ekkert vægi er milli
lesanda og sögumanns, engin leið að fækka
svo möguleikunum á merkingartengslum
að úr verði saga, sýn, eða lýsing á viðvar-
andi sálarástandi. Þetta er ekkert annað en
óheftar hugrenningar, og það í grunntóninn
óviðfelldnar því að þær eru vaktar af tón-
listarflutningi en ekki sjálfgefnar. Tilfinn-
ingaflæði sem minnir á sjálfsfróun. En
bíddu nú við, svona óheft skrif voru á þeim
tíma sem þau komu út gilt framlag til bók-
mennta sem voru að kafna úr virðuleika.
/ Síngan Rí (1986) tekst honum að ná
saman vaðlinum og skýrum táknmyndum,
hafs og skógar. Vaðallinn um allt og ekkert
opnar leið til frumstæðs hugarástands sem
þessi tvö náttúrufyrirbæri eru látin tákna
með sígildum hætti. En hver verður reisn
mannsins sem leggur á djúpið þar sem ekk-
ert þrífst nema fiskar? Taktu eftir því hversu
algeng lífssýnin er í íslenskum skáldskap
seinni ára sem á annað borð ber með sér að
vera tilraun til að brjótast niður úr yfir-
borðsmennskunni; brjótast út úr persónu-
leikanum. Samkvæmt þeim sögum og
ljóðum hættir sá sem það gerir á að hann
máist út en stendur til boða sakleysi. Þessi
lífsskoðun kemur fram í „Hel“ Sigurðar
Nordals. Óminni varð hlutskipti Álfs að
lokum sem jafnan hafði firrt sig ábyrgð og
sekt. Samkvæmt þessari dulspeki efnis-
28
TMM 1993:2