Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Blaðsíða 17

beint og óbeint mið af trúarlegum arfi. Tök-
um dæmi af allstórum flokki íslenskra
skáldsagna eftir höfunda eins og Ólaf Jó-
hann Sigurðsson, Jakobínu Sigurðardóttur
og fleiri. Þessar sögur innihalda vafalaust
samfélagsádrepu sem algengast mundi að
kenna við vinstrimennsku. Slrk einkunn
felur þó í sér verulega einföldun hlutanna.
Það er vafalaust, að til dæmis í hinum stóra
sagnabálki Ólafs Jóhanns um Pál Jónsson
blaðamann er skotið á auðhyggju, vald-
níðslu, spillingu í stjómmálum og hugar-
fari, neyslugræðgi og fleiri sérgóðar
ástríður. En þessi ádrepa felur ekki aðeins í
sér ádrepu á ískyggilegar afleiðingar borg-
aralegrar einstaklingshyggju, eins og höf-
undur skilur þær. Hún beinist og gegn
borginni sjálfri og hennar tæknigaldri og
neyslufreistingum og geymir í sér ótta við
að slitna frá því náttúrulega og uppruna-
lega. Ádrepan ber ekki fram einhverskonar
róttæka uppreisnarhvöt sem svar við
heimsósómanum, þaðan af síður andborg-
aralega lífsnautnastefnu. Svar Ólafs Jó-
hanns (og hann er svo sannarlega ekki einn
á báti) er það sem stundum hefur verið
kallað „hugmyndafræði ömmunnar“: Flest
það sem gott er og á treystandi tengist við
einfalt líf, við sakleysi og þolgæði þeirra
sem ekki nota sér meðöl heimsins og hafna
falsguði eins og Mammon. Við þá sem
muna heldur eftir náungakærleikanum og
draga ekki undir sig það sem möl og ryð
grandar heldur fmna reisn sína í sjálfsaf-
neitun og fóm, jafnvel meinlætalífi. f skáld-
verkum af þessu tagi er eiginlega fleira að
finna úr kristnum arfi en til dæmis marx-
isma eða þá borgarafjandskap bóhemíunn-
ar. í slíkum skáldsögum er sagt, beint og
óbeint: „sælir eru fátækir“ — því þeir lifa í
öðrum og betri verðmætum en þeir ríku, á
nútímamáli væri til dæmis hægt að segja:
sælir eru fátækir því þeir eru frjálsir undan
oki hlutanna.
Við gætum líka, ef vildi, numið staðar við
spánnýja skáldsögu Ólafs Gunnarssonar,
Tröllakirkjuna. Sögu af stórsyndara, arki-
tektinum sem vill fyrst og síðast hafa not af
öðrum manneskjum, reisir í sínu oflæti
þann Babelsturn sem sannarlega mun yfir
hann hrynja, og leyfir heift og hatri að
teyma sig út í það myrkur þar sem háska-
legur ófyrirsjáanleiki geðveikinnar tekur
við. Við getum sagt sem svo að höfundur
lýsi helvíti þess manns sem ekki gengur í
ljósi — og það orðalag ætti ofur vel við
þessa sérstæðu skáldsögu.
Endurlausnari okkar allra
Nú er sitt af hvoru upp talið en þó er enn
ekki komið að yfirskrift þessa spjalls, að
helgun og afhelgun bókmenntanna. Við
getum, sem fyrr segir, skoðað dæmi trúar
og bókmennta út frá því, hvemig skáldin
sjálf glíma við sína trú eða trúarlegan arf
eða við tilvistarspumingar sem tengjast trú-
arsviði. En við getum líka vent okkar kvæði
í kross og spurt um það sjálfsmat bók-
menntanna sem vill gera þær að einskonar
heilögu starfi, erindi þeirra öðmm æðra,
gott ef ekki gera bókmenntir að einskonar
staðgengli trúar og kirkju.
Dr. Gunnar Kristjánsson hefur skrifað
fróðlega könnun á Jesúgervingnum Ólafi
Kárasyni Ljósvikingi í Heimsljósi Halldórs
Laxness.5 Ólafur er harmkvælamaður,
krossberi, tákn og ímynd hins lítillækkaða
og útskúfaða en um leið er líf hans í inn-
virðulegum tengslum við kraftbirtingar-
hljóm guðdómsins, hann finnur til hinnar
TMM 1993:2
15