Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Blaðsíða 22

Das fördert die Verdauungskraft
Und wiirzet die Getranke.
(Á kvöldin syngur þrællinn gjarna frelsis-
ljóð á kránni, það bætir meltinguna og
kryddar drykkinn).
Lengi vel reyna skáld sem flest að harka
af sér, sýna hetjuskap, halda áfram andóf-
inu, bregðast ekki þeim metnaði að segja
samfélagi og valdhöfum beiskan sannleika
— eins og spámönnum bar alltaf að gera.
Þessi trúhneigði hetjumóður lifir að vísu
enn — misgóðu lífi eftir menningarsvæð-
um. En við getum líka komið auga á aðra
hneigð og hún verður æ sterkari: hún er sú
að bókmenntirnar gefist upp á því hálftrú-
arlega hlutverki að vera ,,oss samviska utan
við oss sjálfa“. Vanmáttarkenndin gamla
magnast af þeim aðstæðum að við erum öll
stödd á miklu markaðstorgi þar sem ekki
heyrist hundsins mál fyrir gný og gaura-
gangi þúsunda sem bítast um athyglina af
sannri grimmd. Hún magnast lika af þeim
innri meinsemdum sem hvísla að skáldinu,
að það sé heimska og frekja að ætlast til
þess, að skáldskapur breyti heiminum eins
og þeir gömlu vildu helst trúa. Menn gerast
lítilþægari, hvunndagslegri, sáttari við að
vera „bara að skemmta fólki“ eins og það
heitir. Það er ekki lengur goðgá að menn
segi um bækur sínar „við erum barasta að
framleiða vöru“, rétt eins og hver annar —
öllu heldur er það talið bera vott um raun-
sæi: skáldin eru á sinn hátt að horfast í augu
við guðlausan heim. En þó er eins og menn
sakni einhvers og það getur, sem fyrr segir,
komið fram í því að menn líti með eftirsjá
til landa þar sem ritskoðun var þar til fyrir
skemmstu. Þar sem skáldin voru enn
ókrýndir andlegir ráðherrar þjóðanna, sem
valdsmenn óttuðust og virtu með því að
ofsækja þau.
Taki engin þessi orð sem svo, að rithöf-
undar séu endilega búnir að gefa frá sér þá
dyggð sem stundum er kölluð þegnlegt hug-
rekki. Hugsunin um vanmátt bókmennt-
anna, já og tungumálsins yfirhöfuð, er
óneitanlega áleitin og partur af okkar menn-
ingartilveru. (Hvað skyldi vera búið að
yrkja mörg kvæði um vanmátt orðanna,
skrifa margar skáldsögur um það hve erfitt
er að skrifa skáldsögur?). Aðstæður í sam-
félaginu og bókmenntafræðunum sjálfum
haldast í hendur með mörgum hætti. Til
dæmis með því sem áður var drepið á: það
þykir ekki lengur við hæfi að virða ,,kanón“
bókmenntanna, „hinar miklu bækur heims-
ins“, sem gegndu því hlutverki að vera vitar
sem ekki slokknar á, lampi vorra fóta á
langri vegferð. Allir textar eru samtengdir
og raðtengdir og allir eru viðfangsefni
fræðanna —jafnt Thomas Mann sem met-
sölureyfarinn, jafnt Marcel Proust sem
pönktextamir. Og þessi útjöfnun, hún er
meðal annars tengd þeirri „afhelgun" sem
alveldi markaðsins stýrir. Markaðurinn er
(eins og Ortega y Gasset segir meðal ann-
arra) duglegur að greiða fyrir viðskiptum,
en hann er blindur á verðmæti. Fyrir honum
er sú bók góð sem vel selst, en hin slæm
sem nýtur lítillar eftirspumar. Á hinn bóg-
inn hefur það orðið sérkennilegur partur af
jafnaðarstefnu eða vinstrimennsku á villi-
götum, að gera sem minnstan mun á „há-
menningu“ og „lágmenningu", því allt er
það tjáning einhverra þarfa.
Um leið er rifið niður átoritet höfund-
anna, skáldanna með því að flytja allar
helstu áherslur frá þeim yfir á viðtakand-
ann, lesandann. Höfundurinn er dauður,
20
TMM 1993:2