Morgunblaðið - 06.11.2005, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
F
ordómar virðast alltaf
hafa fylgt skapandi
listum og höfundar
hafa orðið að sæta því
að vera ekki fæddir á
réttum stað, ekki
gengið í rétta skóla
með réttum mönnum, eða bara orð-
ið útundan eins og gengur. Í mynd-
list eru réttar boðleiðir ekki síður
nauðsynlegar en hæfileikar; maður
á að vera hluti af heild eða grúppu,
sem á sér hliðstæðu úti í löndum,
og endilega að fara nú ekki að
reyna við eitthvað sérstætt. Vissast
er að elta bara strauminn.
Segja má að hálf öld sé liðin síð-
an ég fór að fylgjast með sýning-
um. Einmitt þá var mikil gerjun á
ferðinni; nýjabrumið sótt til Par-
ísar fremur en til Kaupmannahafn-
ar eins og áður hafði verið. Hvort
tveggja voru viðurkenndir staðir til
að leita sér menntunar, en England
og Þýzkaland og önnur Evrópulönd
voru síður inni í myndinni, ef svo
mætti segja. Fordómarnir voru
fyrir hendi þá ekki síður en nú. Þó
leyfðist Kjarval að hafa viðkomu í
Englandi og Frakklandi, en hann
stefndi svo í hina öruggu höfn,
Hina konunglegu akademíu í Kaup-
mannahöfn. Finnur Jónsson nam í
Þýzkalandi á árunum eftir 1920 og
málaði fyrstur Íslendinga algerlega
óhlutbundnar myndir. Viðurkenn-
ing á því lét þó lengi á sér standa
og þetta tiltæki var litið hornauga
vegna þess að það var Parísarskól-
inn sem menn áttu að mæna á.
Ennþá verri útkomu hlaut Kristján
Magnússon, sem sigldi til náms í
Bandaríkjunum; ágætur málari, en
það heyrði ég fullyrt fyrir margt
löngu að honum hafi verið haldið
úti í kuldanum af þessari ástæðu.
Hlutverk Listasafns Íslands
Listasafn Íslands var að vísu til
en almenningur hafði litla hug-
mynd um safnið þangað til það
fékk inni á efri hæðinni í Þjóð-
minjasafnshúsinu, sem var gjöf
þjóðarinar til sjálfrar sín við lýð-
veldistökuna 1944. Þar voru rúm-
góðir sýningarsalir; safnið varð
hluti af lífinu og listinni og verð-
ugur viðkomustaður í sunnudags-
bíltúrum. Þar að auki var Bogasal-
ur Þjóðminjasafnsins leigður út
fyrir einkasýningar og var hann
mjög eftirsóttur og aðsókn að sýn-
ingum þar og víðar var með ólík-
indum.
Fyrsta áratuginn í Þjóðminja-
safnshúsinu var safnið þannig upp
sett að það gaf ágæta mynd af
þeim listamönnum sem áhugamenn
um myndlist vissu að voru í úrvals-
flokki.
Eftir byltingu módernismans um
áratug síðar fór þess að verða vart
að safnið gæfi ekki lengur mark-
tæka mynd af því sem listamenn
þjóðarinnar voru að fást við, heldur
blasti við að þröngur hópur, sem
vann samkvæmt tízku og hug-
myndafræði Parísarskólans, var
svo kirfilega í náðinni að endalaust
voru keyptar myndir til safnsins
eftir sömu menn, en öðrum þá út-
skúfað. Þá hófst sú brenglun og
óheillaþróun sem síðan hefur hald-
ið áfram, bæði í Listasafni Íslands
og Listasafni Reykjavíkur, en þessi
söfn eru að segja má burðarsúl-
urnar á safnasviðinu.
Miðað við húsakost Listasafns
Íslands eins og hann er nú, má
segja að safninu sé gert ókleift
vegna þrengsla að sinna því hlut-
verki sínu að landsmenn og erlend-
ir gestir geti fengið heildstæða
hugmynd, eða þverskurð af ís-
lenzkri myndlist, segjum frá alda-
mótunum 1900 til samtímans. Þeg-
ar þar við bætist að safnið telur
það einnig hlutverk sitt að efna til
sérsýninga ýmiss konar, verður að
rýma þessa fáu sali vegna þeirra,
og þeir gestir sem eru svo óheppn-
ir að vera á ferðinni á sama tíma,
sjá þá hvergi safn eða sýningu sem
gefur hugmynd um heildina. Yfir
því hefur margoft verið kvartað.
Það ætti að geta verið áhugavert
að safnið efni til yfirlitssýninga á
einstökum tímabilum þar sem
byggt er á myndlist í eigu safnsins.
Þann 25. september lauk til að
mynda sýningu á vegum safnsins,
sem raunar var haldin á Kjarvals-
stöðum og bar yfirskriftina: „Lista-
safn Íslands – Úrval verka frá 20.
öld“. Þar fór gott tækifæri í
hundana og það er vegna þess að
ég er undrandi á þeirri fram-
kvæmd að þessar línur eru settar á
blað.
„Einsýni, geðþótti og valdbeiting“
Safnstjórinn á Listasafni Íslands
hefur sjálfur sagt, meðal annars í
Morgunblaðsgrein, að með sýning-
um eins og þeirri er hér um ræðir,
sé verið að skrifa listasöguna. Ef
það er rétt er vel hægt að komast
að þeirri niðurstöðu að sýningin á
Kjarvalsstöðum sé afar misheppn-
uð tilraun til þess og betra heima
setið en af stað farið.
Ég var satt að segja alveg gátt-
aður. Síðar kom gleðilega á óvart
að lesa myndlistargagnrýni Þóru
Þórsdóttur í Morgunblaðinu; les-
endur orðnir því vanastir að gagn-
rýni segi ekki neitt; þar sé ýjað að
hinu og þessu og farið í kringum
hlutina eins og köttur í kringum
heitan graut. En Þóra kemur beina
leið að kjarna málsins með fyr-
irsögninni: „Mótun listasögunnar,
einsýni, geðþótti og valdbeiting“.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 5.
sept. sl. og ég hvet áhugafók til að
lesa hana, ef hún hefur farið
framhjá einhverjum. Ég tek ofan
fyrir Þóru fyrir að þora að láta
þessa rödd heyrast og Morgun-
blaðið fær prik fyrir birtinguna.
Ekki er rými hér til að rekja að-
finnslur Þóru, en ein er sú að
„þessi einhæfa, einsýna og úrelta
listsöguskoðun er notuð á þessa
fyrstu stóru sýningar íslenskrar
myndlistar sem spannar alla tutt-
ugustu öldina.“
Til þess að geta dregið fram þá
listamenn sem safnstjóranum eru
þóknanlegir hefur hann skipt efn-
inu upp í kafla sem bera í sýning-
arskrá heiti eins og „Náttúran og
Þjóðsagan“, „Manneskjan – litur –
tjáning“ og „Um form og náttúru“.
Þóru lízt illa á það, en jafnvel undir
þessum yfirskriftum hefði verið
hægt að halda boðlega sýningu á
úvali verka frá 20. öld.
Mergurinn málsins er sá að hér
eru einvörðungu verk úr eigu
Listasafns Íslands og kemst þá upp
um strákinn Tuma. Safninu hefur
nefnilega láðst í marga áratugi að
eignast ýmis prýðileg verk eftir
menntaða og góða listamenn. Til
dæmis má nefna það, að af ein-
hverjum ástæðum virðist safnið
ekki hafa eignast verk eftir Krist-
ínu Jónsdóttur. Hún er hunsuð á
þessari sýningu, segir Þóra Þórs-
dóttir, og var þó fyrst íslenzkra
myndlistarmanna til að mála
myndir af vinnandi alþýðu. Þóra
telur að verk Kristínar séu nú hæst
metin af list þessa tíma, en safnið á
eingöngu verk af þessu tagi eftir
karla úr röðum listamanna. Enginn
getur svarað því nú hvers vegna
safnið leiddi hjá sér að eignast
myndir eftir hana og ekki veit ég
hvort einhverjar list-pólitískar
ástæður kunna að liggja að baki, en
svo vill til að Kristín var eiginkona
ritstjóra Morgunblaðsins. Ekki
hefur heldur þótt vera ástæða til
að hafa á sýningunni verk eftir
Mugg, Guðmund Thorsteinsson,
sem vann samklippumyndir á und-
an flestum íslenzkum listamönnum.
Það sem ekki kom á óvart er
styrkur nokkurra þjóðkunnra mál-
ara á fyrstu áratugum aldarinnar.
Þegar á heildina er litið finnst mér
koma enn einu sinni í ljós, að Jó-
hannes Kjarval er risinn, sem
gnæfir yfir allt og alla, en list Ás-
gríms býr líka yfir einhvers konar
töframætti og stórmyndir Schev-
ings eru ekki bara stórar í fermetr-
um. Í þeim eigum við list á heims-
mælikvarða. Af því sem þarna var
sýnt frá síðari hluta aldarinnar
þótti mér gott að sjá verk eftir Jón
Gunnar Árnason, og „Eyðimerk-
urstormur“ Errós er að sönnu
átakamikið verk . Orka eftir Karl
Kvaran frá 1979 er líka magnað ab-
straktmálverk og mundi alls staðar
setja svip á sitt umhverfi. Margt
annað er vægast sagt í slappara
lagi. Af einhverjum ástæðum vant-
ar myndverk Kristjáns Guðmunds-
sonar, þar sem hænsnaskítur er á
straubretti, en þess er getið í sýn-
ingarskrá að þar sé um lykilverk
að ræða.
Það sem ekki er til vekur
mesta athygli
Undarleg hlýtur sú sýning að
teljast á úrvali verka ríkislista-
safns, sem spannar heila öld, þegar
það vekur jafnvel mesta athygli
sem ekki er á sýningunni. Þar
vantar með öllu einn snjallasta
SJÓNARHÓLAR OG SJÓNARMIÐ 5
Landslið aldarinnar á
Kjarvalsstöðum
Sumir safnstjórar telja sig vera að skrifa listasögu
handa framtíðinni með vali verka á sýningu eins
og þá sem nýlokið er á Kjarvalsstöðum með „úr-
vali“ verka frá 20. öld. Gísli Sigurðsson leit á sýn-
inguna og gefur lítið fyrir listasöguna eins og hún
er saman sett þar og lýsir sig sammála gagnrýni
Þóru Þórsdóttur í Morgunblaðinu. Hann íhugar
einnig hvers vegna sumir lærðir og góðir málarar
hafa verið sniðgengnir og myndlist tengd íslenzk-
um menningararfi einskis metin.
Jóhannes Kjarval. Íslandslag, 1949–1959. Af málurum síðustu aldar ber Kjarval hæst og Íslandsflug er eitt af snilld-
arverkum hans. Það var að sjálfsögðu á sýningu á úrvali verka frá 20. öld, sem hér um ræðir.
„Þjasi“, eitt af eddumálverkum Baltasars frá 2003, 10x130, encaustic á léreft.
Dæmi um magnaða myndlist sem tengist menningararfinum, en Baltasar er í
hópi úrvalsmálara, sem ekki komust í landsliðið.