Vísir - 01.12.1938, Blaðsíða 27

VlSIR
27’
f
Eftir Skúl^a Þórðarson mag. art.
Árið 1918, þegar Islendingar
losnuðu undan hmni almátt-
ugu verndarliendi Dana og
urðu sjálfir fullkomlega liús-
hændur á sínu heimili, var ár-
ferðið i viðskiftalifi Evrópu
allt annað en glæsilegt. 1 fjög-
ur ár hafði lieimsstyrjöldin
geisað, eins og ógurlegur elds-
voði, yfir heimhm, og verðmæti,
sem nam tugum og limidruðum
milljarða liöfðu eyðst af þessum
mikla eldi. Alt jafnvægi á
sviði viðskiftanna, var farið úl
um þúfur, og enginn fjármála-
maður, liversu reyndur og vit-
ur, sem hann annars var, gat
séð fyrir, hvaðan vindurinn
mundi blása næsta dag.
Eftir því sem lengra leið á
striðið, liafði hungrið sorfið
meir og meir að þjóðunum og
ríkin urðu að taka í taumana,
til þess að reyna að sjá um að
fólkið yrði ekki hungurmorða
hrönnum saman, og var Islanci
eitt af þeim löndum, sem urðu
að taka á sig geysimiklar
byrðar, til þess að birgja land-
ið upp af nauðsynjavömm.
Þótt Island yrði ekki full-
valda ríki fyr en 1918, hafði
það þó í nærri hálfa öld hokr-
að út af fyrir sig sem hjjáleiga
undan höfuðbólinu, Dan-
mörku, sem af náð hafði látið
nokkra mola falla af hinu xíka
horði sínu í ask kotungsins. En
á þessum 50 árum, hafði hjá-
leigan blómgvast ótrúlega mik-
ið, og höfðu tekjur og gjöld
landssjóðs samanlögð, mei'r en
tólffaldast á árunum 1876—
1915. Á þessu tímabili liafði hú-
skapurinn verið rekinn mcð
þessu málefni, að nema lan dið
og byggja, þá verum þess miiun-
ug, að styrkur þjóðarinnar he fir
jafnan endurspeglast á liðnu m
timum í styrk bændastéttarin. a-
ar í landinu.
Samtakamáttur og fórnfúsf
samstarfsvilji allra þeirra, sem
við landbúnaðinn fást á í nútíð
og framtíð að lyfta landbúnaði
þjóðarinnar til þeirrar aðstöðu
sæmdar og öryggis, er hann á
rétt til að skipa í íslensku þjóð-
lifi. Fyrir þeim rétti verður bar-
áttan hafin á komandi árum.
hinni mestu gætni og liið fyrsta
boðorð íslenskra fjármála-
ananna á þeim tima, sem var:
þú skalt ekki safna skutdum,
hafði verið lialdið lurðulega
vel. En frá og með árinu 1917
breyttisl alt, og útgjöldin uxu
svo liratt, að þau sprengdu ölt
fjárlög, og urðu útgjöld tands-
ins á árinu 1918 nærri þvi ÍO1/^
miljón krónur, en tekjurnar
voru það ár, samkvæmt áætl-
uninni á fjárlögunum, aðeins
rúmlega 2,3 miljónir króna. Til
þess að standast liin auknu út-
gjöld, varð landið því að taka
lán upp á rúmlega 6,5 miljón-
ir króna, og þó mikill hluti al
þessu lánsfé, væri lagður í
Landsverslunina, og yrði þvi
ekki eyðslueyrir, þá var það
þó ljóst, að það var nauðsyn-
legt að breyta allri skattalög-
gjöfinni, til þess að koma jafn-
vægi á fjárlögin.
Tekjustofnar rikisins voru
aðallega tvennskonar: Beinir
og óbeinir skattar, og fyrirtæki
ríkisins og eignir þess. Af hin-
um beinu sköttum voru ábúð-
ar- og lausafjárskattur og
tekj uskatlur þýðingarmestir,
en voru tiltölulega lágir, milli
10 og 20% af tekjum lands-
sjóðs árið 1918. Þeir tollar, sem
gáfu landsjóði mestar tekjur,
voru tóbakstollur, kaffi- og
sykurtollur og vörutollur, og
námu þeir, ásamt áfengistoll-
inum, nálægl Vs af tekjum
landssjóðs á siðastnefndu ári.
Aðalfyfirtækin, sem landið
rak, voru póstur og sími og
Landsbankinn, og hagnaðist
landssjóður mikið á rekstri
simans. Seðlaútgáfurétturinn
var þá í höndum Íslandshanka
og voru því möguleikarnir fyr-
ir ríkið til að hafa verulegan
hagnað af Landsbankaninn
mjög takmarkaðir. Af fasteign-
um ríkisins voru tekjurnar lil-
lölulega litlar, því að leigan af
jörðum landsins var miðuð við
verðlagið fyrir stríðið. Sjóð-
eignir iandssjóðs gáfu talsvert
af sér.
Þau vandamál, sem komu
upp í sambandi við þörfina á
að afla landinu aukinna tekna,
ásamt lausn sjálfstæðismálsins,
urðu til ]>ess að mynda alveg
ný viðhorf í stjórnmálunum.
Hmir gömlu flokkar riöluöusi,
og var þvi öll flokkaskiUing
a þinginu mjóg a rmgulreio,
lyrst eltir aö iuilvelaið var
lengið, og voru þvi mikhr eri-
iðleikar a þvi aö laka málm
föstum tökum og setja varan-
leg skattalög. Þár að auki voru
verðsveiflurnar svo mikiar, aö
omogulegt var aö sjá það tyr-
ir, hversu mikið fe þyrfti til
að standast útgjöld rikisins.
Árið 1919 voru þvi nýir tollar
lagðix á ýmsar vörur, og hinir
fyrverandi skattar og .tollar
liækkaðir. Bæði vegna þessara
laga og vegna þess, að útflutn-
ingur og innflutningur jókst að
miklutn tnun á árinu 1919, og
að vörur hækkuðu mikið i
verði, fóru tekjur rikisins upp
i rúmlega 9 miljónir krónur á
þvi ári, og var tekjuafgangur-
inn því 1% miljón krónur, Það
leit því út fyrir, að tilraunir
þings og sljórnar til að koma
íjármálum rikísins i gott horf,
mundu hera hinn besta árang-
ur.
En þegar á næsta ári kont
það í ljós, að svo var ekki, þvi
að niikil og ófyrirsjáanleg
vandræði steðjuðu að. Verðið
á afurðum landsins féll, og át-
vinnuvegirnir báru sig ekki og
gjaldþol þjóðarinnar minkaði
að miklum mun. Á árunum
1920—1923 var því tekjuhall-
inn nærri þvi 2,5 miljónijr kr.
ó ári, þar eð útgjöldin féllu hl-
tölulega lítið, en tekjurnar
rýrnuðu mjög. Og þótt nýr toll-
ur væri lagður á allar innflult-
ar vörur árið 1920 og ný skatta-
lög væru sett árið 1921, sem
bæði hækkuðu hina fyrverandi
skatla og innleiddu nýja, þá
heppnaðist ekkj að koma jafn-
vægi á fjárlögin. Iiin miklu töp
bankanna, sem höfðu orðið til
þess að veikja lánstraustið,
margfölduðu erfiðleikana.
Þar sem það var auðsætt, að
ekki mátti við svo búið standa,
tók Alþingi 1924 það ráð, að
leggja 20% verðtoll á fjölda
margar vörur, og hækka
þyngdartollinn. Samtímis voru
útgjöld ríkissjóðs færð eins
mikið niður og hægt var.
Sama ár hækkuðu islenskar af-

SKjÚLI ÞÓBÐARSON.
urðir mjög i verði, og þar að
auki var árið 1924 eitt af mestu
aflaárum, sem sögur fara af.
Urðu því tekjur ríkisins rúm-
lega 11 miljónir krónur, en út-
gjöldin aðeins 9Ú2 miljón. En
þó var það ekki fyr en 1925, að
rikissjóður féklc verulegan
hagnað af góðærinu, en þá
urðu tekjurnar 16 miljónir kr.,
en útgjöldin tæpar 11 miljónir.
Hagur ríkisins batnaði því
stórum á þessum tveimpr ár-
um. Á árunum 1924—1930 stóð
íslenskir atvinnuvegir i mikl-
um blóma, sérstaklega sjávar-
útvegurinn. \rerðið á afurðun-
um var hátt, og framleiðslan
jókst, og að sania skapi óx inn-
fjutningur á útlendum vörum
og drjúgar tolltekjur runnu í
ríkissjóðinn. En þar sem út-
gjöldin jukust stórlega á árun-
um 1927—1930, varð að jafn-
aði allinikill tekjuhalli á þess-
um árum, og var ríkissjóður-
inn því engan veginn vel und-
ir það búinn, að þola hina
miklu yiðskiftakreppu, sem
hefst árið 1930. Viðskiftakrepp-
an hafði svipaðar afleiðingar
fyrir ríkissjóðinn eins og við-
skiftavandræðin á fyrstu árun-
um eftir stríðið. Til þess að
koma í veg fyrir það, að krón-
an félli, yoru lagðar margvis-
legar liömlur á viðskiftin við
útlönd, og varð afleiðingin af
því sú, að tolltekjurnar féllu,
og þótt verklegar framkvæmd-
ir væru minkaðar að miklum
mun, jukust skuldirnar fi’á ári
til árs, og varð þvi ekki hægt
að komast hjá því að leita að
nýjum tekjulindum fyrir ríkis-
sjóð. Árið 1934 voru því ýmsir
skattar og tollar hækkaðir, og