Morgunblaðið - 29.11.1962, Qupperneq 13

Fimmtudagur 29. nóv. 1962
MORCVNBLAÐIÐ
13
Pétur Guðjohnsen organisti
150 ár liðin ffrá fæðingu hans
í DAG eru liðin 1'50 ár frá fæð-
ingu Féturs Guðjohnsens, dóm-
kirkj uorganista, íhins merka
brautryðjanda í sönglífi þjóðar-
innar. Er þess að vænta, að hans
verði minnzt víða um land, sér
staklega í kirkjunum, því svo
imikið á íslenzkur kirkjusöngur
honum að þakka.
Aldarafmælis hans var hátíð-
lega minnat hér í Dómkirkj-unni
12. nóv. 1912 og er mér sú at-
höfn minnistæð. Guðmundur
Guðmundsson skáld orti þá kvæði
um Fétur Guðjohnsen („Sál
hans var töfrandi tónahaf"), en
Sigfús Einarsson sam-di la-g við,
sem síðan varð frægt. Lagið var
eungið af blönduðum kór undir
stjórn höfundarins. Einsöng í
laginu söng frk. Anna Jónsson,
sem síðar giftist Tryggva Þorhalls
syni forsætisráðherra, en Fál-1
ísólfsson lék á orgelið. >að var
einmitt á þessum merkisdegi sem
Páll Isólfsson kom í fyrsta sinn
opinberlega fram í íslenzku tón
listarlífi.
Pétur Guðjohnsen er fæddur
að Hrafnagili í Eyjafirði 29. nóv.
1812. Poreldr-ar hans voru þa-u
Guðjón bóndi Sigurðsson og kona
hans, Guðlaug Magnúsdóttir.
Poreldrar Péturs tóku snemma
eftir því, að sonur þeirra var
námfús og vel gefinn. Hann var
bvl settur til mennta, og mun
það hafa verið mest að ráðum
móður hans. Hann útskrifaðist
úr Bessastaðaskóla vorið 1835
með góðum vitnisburði. Eins og
margir skólapil.tar fyrr og síðar,
varð hann að kosta sig sjálfur
í skóla, því faðir hans gat lítið
styrkt hann.
Að loknu skólanámi lék hon-
um hugur á að sigla og nema
læknisfræði, en til þess skorti
hann fé. Prestur vildi hann ekki
verða og var hann þá við verzl-
unar- og skrifstofustörf í Heykja
vík næstu árin. En þá varð kenn
aralaust við barnaskólann, sem
Reykvíkingar höfðu komið sér
upp árið 1830, því að Ólafur stú-
dent Einarsson Hjaltested hvarf
frá sbólanum til þess að gerast
prestur í Saurbæ á Hvalfjarðar
strönd. Var Pétur þá ráðinn kenn
ari í hans stað. En það lýsti m-ann
inum vel, hversu sarovizkusam-
ur og heiðarlegur hann var í
störfum sínum, að hann taldi sig
ekki þeim vanda vaxinn að kenna
börnum, þótt stúdent væri, nema
hann fengi sérmenntun. Reyk-
víkingar kostuðu hann þá í þrjú
ér til náms í kennaraskólanum
í Jonstrup á Sjálandi og kom
hann þaðan fullnuma 1840.
Dvöl hans í Danmörku varð
þýðingarmikil fyrir allt hans líf
og íslenzkt sönglíf, _því þar fann
hann köllun sína .í kennaraskól
anum lærði hann söng og hljóð-
færaslátt og lagði hann sig sér-
staklega eftir sálmasöng. í Dan-
mörku opnaðist -honum fegurðar-
heimur evrópskrar tónlistar og
hann fann hjá sér sterka löngun
til þess að láta landa sína heima
á fslandi kynnast þeirri tónlist.
Ævisöguritari Péturs, Einar Jóns
eon, sem var nemandi hans, síð-
«st prófastur að Hofi í Vopna-
firði, hefur lýst þessu vel. Ævi-
ógripið er framan við hina þrí-
rödduðu sálma-bók Péturs, sem
Einar bjó undir prentun, að
Pétri látnum, 1878. Einar segir
þar svo:
„Þegar hann (þ.e. Pétur Guð-
Johnsen) kom til Kaupmanna-
hafnar, opnaðist honum nýr heim
ur, eigi aðeins fyrir augum hans
heldur og fyrir eyrum hans. Hin
indæla sönglist birtist honum í
allri sinni fegurð og gagnrtók
■vo huga hans, að hann gekk fagn
andi undir hennar merki og
varð hinn ótrauðasti liðsmaður
hennar alla ævi síðan. En þessi
fögnuður snerist brátt að nokkru
leyti í barm og gremju, er hann
hugsaði til þess, að enginn hafði
enn reynt að flytja þessa fögru
list heim til ættjarðar hans, svo
að hún hafði algjörlega farið á
mis við hana og þar með allan
þann fögnuð, er hún veitir, þeg
ar hún kemur fram í sinni réttu
mynd. Hann hugsaði til kirkju
söngsins hjá oss, eins og hann
var þá, og rann til rifja, hversu
aífskræmdur og vanskapaður
hann var og hversu illa hann sa-m
svaraði hinum hátíðlega tilgangi
sínum. Hann hugsaði til skemmti
söngva vorra og minntist þess,
að þeir voru næsta fáir, aðeins
nokkur tvísöngslög, einstök al-
þýðulög, meira og minna ófull-
komin og svo hin fátæfclegu rím-
nalög, sem almennt voru í mjög
miklu aflhaldi hjá alþýðu. Þetta

hjá fékkst hann töluvert við mál
flutning, var settur sýsiumaður
í Árnessýslu í eitt ár, alþingis-
maður Gulllbringu- og Kjósar-
sýslu á nokkrum þingum. Öllum
þessum störfum gegndi hann
með alúð og atorku.
Pétur er nafnkunnastur fyrir
það, hiversu vel og rækilega
hann vann að útbreiðslu söng-
listar og söngmenntar hér á
landi. Það er vert að líta á það,
hversu örðug aðstaða hans var,
þvi að önnur störf upptóku starfs-
krafta hans að mestu leyti. Vinnu
dagurinn v-ar langur. Skrifstofu-
tíminn var frá 9 á morgnana til
kl. 7 á kvöldin. Eftir að heim
var komið, tók við skriftir við
málflutning fram eftir kvöldinu
og varð þá ebki annar tími til að
3. Sálmasöngdbók með þrem
röddum. Gefin út af sonum
hans. Kbhvn. 1878.
Handritið að þessari bók var
ekki alveg fullgjönt, þegar
Pétur dó, og var þá Einar
Jónsson stud. theol., síðast
prófastur á Hofi í Vopna-
firði, fenginn til að sjá um út-
gáfuna, svo sem fyrr segir,
og hefur honum tekizt það
prýðilega, því bókin er vönd
uð að öllum frágangi.
Pétur Guðjohnsen tileinkaði
einrödduðu sálmasöngbókina frá
1861 lærisveinum sínum, en þó
einkum vini sínum og velgjörð-
anmanni prófessor Andreas Pet-
er Bergreen, hinu kimna tón-
skáldi og orgelleikara við þrenn
ingankirkjuna í Kaupmannahöfn.
Þeir voru miklir vinir og skipt-
ust á bréfum með hverri póst-
...
Fjölskylda Péturs Guðjohnsens
aumlega ástand fósturjarðarinn-
ar fékk svo mjög á hinn við-
kvæma og tilfinninganæma mann
að hann hét því að gera allt,
sem í sínu valdi stæði, til að
bæta úr því, og þetta efndi hann
trúlega. En því miður var hagur
hans alla ævi svo erfiður, að
hann gat ekki orðið að jafnmiklu
liði í þjónustu sönglistarinnar,
eins og hann óskaði. Hann varð
jafnan að hafa það í hjáverkum,
sem hann vildi helzt starfa að
frá morgni til kvölds; en þrátt
fyrir það hefur honum tekizt
miklu meira, en hann bjóst við,
og sannaðist það fyllilega á hon-
um, að sigursæll er góður vilji,
enda var vilji hans jafnan ein-
beittur og ótrauður til hvers sem
var.“
Um vorið 1840 kom Pétur
heim og sama sumar kom orgel
í dómkirkjuna, sem hafði verið
keypt að tillögum hans. Dóm-
kirkjuorganistastarfinu gegndi
hann síðan í 37 ár, til dauðadags.
Sumarið 1846 var latinuskólinn
fluttur frn Bessastöðum til
Reykjavíkur. Hann gerðist þá
söngkennari skólans og gegndi
því starfi til æviloka, í 21 ár. Árið
1849 var organistastarfið og söng-
kennsla í Latínuskólanum og
tónkennsla í prestaskólanum
sameinað og launað með
allt að 460 kr. árslaunum. Þessi
laun voru of lág til að geta lif-
að á, því að heimilið var þungt
— börnin urðu 15 — Hann varð
því að hafa önnur störf að aðal-
atvinnu. Eftir 8 ár var barna-
skólinn lagður niður, því að styrk
ur til hans úr Thorkellisjóði brást
Eftir það var Pétur Guðjohnsen
lengst af amtmanns- og lands-
höfðingjaskrifari, alls í 25 ár. Þar
sinna tónlistinni en nóttin. Hann
heyrðist aldrei kvarta og lagði
fúslega á sig svo mikið erfiði,
til þess að fjölskyldan gæti lif-
að sóroasamlegu lífi og börnin
fengið menntun.
Pétur var fcvæntur ágætiskonu
Guðrúnu Sigriði, dóttur Lárusar
Knudsen, kaupmanns i Reykja-
vík. Þau áttu, eins og áður er
sagt, 15 börn og voru 11 á lífi, þeg
ar hann andaðist 25. ágúat 1877,
64 ára gamall, eftir stutta legu.
Þau ólu upp einn fósturson.
Pétur Guðjohnsen vann að því
af kappi og áhuga að ryðja söng
listinni braut hér á landi. Þetta
gerði hann með ritum sínum og
kennslustarfi. Prentuð rit eftir
hann eru þessi:
1. íslenzk sálmasöngs- og messu
bók með nótum, gefin ú/t af
hinu íslenzka Bókmenntafé
lagi. Kbhvn. 1861.
Þetta er einrödduð sálrna-
söngsbók með 110 sálmalögum
svo og tónlagi presta og svör-
um safnaðarins. Messulögin
eru 8 og öll eftir hann sjálfan
Hann hafði safnað til bókar-
innar í 20 ár og er hún ein
hver vandaðasta kirkjusöngs-
bók, sem gefin hefur verið út
hér á landi. Það var einmitt
þessi bók sem hratt af stað
almennri byltingu í söng okk-
ar, ásamt kennslustarfi hans.
2. Leiðarvísir til þekkingar á
sönglistinni. Rvík. 1870.
Þessi söngfræði er þýdd úr
dönsku að miklu leyti. Það
var ekki fyrr en þessi söng-
fræði kom út, að þekking al-
þýðu í þessari grein fór að
glæðast.
ferð. Bergreen var kennari Pét-
urs í sönglegum efnum. Pétur
skírði einn sona sinna í höfuðið
á þessum mæta manni.
Pétur Guðjohnsen hafði einn
ig mikil áhrif til að bæta hinn
verslega söng sem söngkennari
í Latínuskólanum. Hann æfði
margraddaðan söng með læri-
sveinum sínum og er það upp-
haf karlakórssöngs hér á landi.
Með lærisveinum hans breiddist
út um landið mörg útlend söng-
lög, sem áður voru hér óþekkt,
svo og yfirleitt betri og réttari
söngur en áður. Vagga karla-
fcórssöngsins hér á landi stóð
því í Latínuskólanum í tíð Pét-
urs.
I sálmasöngbókum okkar er
frumsamið lag eftir Pétur Guð-
íjöhnsen: „Lofið guð, ó, lýðir
göfgið hann.“ Þetta er eina söng
lagið eftir hann, sem ég hefi
á prenti séð, fyrir utan messu-
sönglögin. Einn af niðjum hans
hefur sagt mér, að fleiri frum-
samin lög eftir hann hafi verið
til í handritum, sem því miður
eru nú glötuð. En sálmalagið, er
áður er nefnt, er tilkomumikið
og kirkjulegt, svo sem bezt ger-
ist, og er mikill fengur að þvi
að eiga annað eins sálmalag eftir
þann mann, sem markað hefur
svo djúp spor í söngsögu okkar.
Þess er ekki að vænta, að mik
ið geti legið eftir mann í tón-
smíðum, sem ekki hafði annan
tíma til að sinna tónlistinni en
næturnar. Ævisöguritari hans
komst vel að orði er hann segir,
að hans farsælustu rit hafi verið
þau, sem hann reit í hjörtu læri
sveina sinna. Með þeim breidd-
ist söngþekking út um landið og
árangurinn varð svo vafcningia
í sönglífi ofckar.
I>ví fór fjarri að menn kynnu
almennt að meta starf hans í þágu
sönglistarinnar fyrst í stað. Hann
sætti aðkasti og mótspyrnu fram-
an af frá þeim mönnum, sem tóku
hinn garola söng fram yfir þann
nýja, sem hann var að innleiða.
Þessir menn höfðu mætur á
„gömlu lögunum“ svonefndu,
þjóðlögunum og rímnalögunum,
en í þeim var annað tóneðli en
í hinní evrópisku tónlist, sem
Pétur flutti inn. „Dúr og moll“
sátu að völdum í hinum nýja
söng, en kirkjutóntegundirnar
gömlu í hinum þjóðlega söng. En
nýi söngurinn var það, sem koma
ábti. Það var tíðarandinn. Gömlu
lögin urðu smásaman að þoka og
þjóðin tók nýju lögunum fegins
hendi.
Pétur Guðjohnsen var mikils
virtur og dáður af lærisveinum
sínum. Þeir gáfu honum píanó
1805 og heiðruðu hann með blys
för á afmælisdegi hans 1874 og
var þá sungið kvæði sem Gestur
Pálsson hafði ort tii hans. Þar
segir m.a.:
„Þökk fyrir störf á fóstur-
fold
faðir söngs á ísamold
Áður en Pétur féll frá hafði
hann unnið sigur og var það við
urfcénnt af samtíðarmönnum
hans. Við útförina lýsti Hall-
grímur dómkirkjuprestur Sveins
son manninum þannig:
„Og enginn mun neita því um
hinn framliðna, að hann var
mesti kapps- og áhugamaður í
hverju, sem hann gekk að. Það
sem hann vildi, það vildi hann
af ailhuga, og það sem honum
var á móti geði, það hlífðist hann
eigi við, því tilfinningar hans
voru heitar og örar. Hann var
heitur og hann gat verið kaldur
en að vera mitt á milli, það gat
hann eigi. Þetta kom jafnan fram
í Mfi hans og gat engum dulist,
sem þekkti hann að nokkru.“
Mattháas Jochumsson skáld, sem
þá var ritstjóri Þjóðólfs, segir við
fráfall hans:
„Með Pétri Guðjohnsen er fall-
inn frá einn af merkismönnum
þessa lands og þessarar aldar.
Hann var sannnefnt mikilmenni
jafnt að atgjörvi sem í athöfn-
um, og mestan og beztan orð-
stír hefur hann unnið sér hjá
öldum og óbornum með sínu
langa og alvarlega starfi fyrir
söngmenntun hér á landi og verð
ur nafn hans ávallt uppi, sem
hins fyrsta^ endurbætara þessar-
ar listar á íslandi."
Tónlistargáfan hefur botmið
fram í mörgum af niðjum hans
og skulu hér taldir nokkrir dætra
synir hans, sem nafnkunnir eru.
Þá skal fyrstan telja Emil Thor-
oddsen, tónskáld, son Önnu, er
var gift Þórði lækni Thorodd-
sen. Þá skal nefna þá bræður
Jón, söngstjóra Fóstbræðra, og
Pétur Halldórsson, borgarstjóra,
sem var góður söngmaður. Bróðir
þeirra, Halldór bankastjóri á
ísafirði, lék vel á píanó og þá
ekki síður Hólmfíður systir
þeirra, konu Jósefs Jónsson; r
prófasts að Setbergi, en hún kom
stundum opinberlega fram sem
píanóleikari á yngri árum hér
í Reykjavífc. Þetta eru börn Krit-
jönu, bonu Halldórs Jónssonar
bankagjaldkera. Þá skal nefna
systkinin Valgerði, sem var tón-
skáld, og Pétur nótnasetjara og
organista Frífcirkjunnar, en þau
eru börn Lárusar Halldórssonar
Fríkirkjuprests og Kristínu. Og
loks skal nefna Einar Viðar, sem
var á sinum tíma kunnur söng-
maður hér í bænum, sonur
Mörtu, konu Indriða Einarsson-
ar rithöfundar og skrifstofustjóra
í Stjórnarráðinu, en Einar er fað-
ir frú Jórunnar Viðar, tónskálds
og píanóleikara.
Þessi grein er engan veginn
tæmandi um hinn mikla söng-
frömuð og væri ástæða til að
ræða um afstöðu hans til ís-
lenzkra þjóðlaga, sem vitanlega
verður að skoðast í ljósi þess
tíma, sem hann lifir á, en það
yrði sérstakur kapituli.
Baldur Andrésson.