Morgunblaðið - 21.05.1965, Blaðsíða 8

8
MORCU N BLAÐIÐ
Fðstudagur 21. Wiaí 1965
AFORM UM 6 STORAR
I ÞJORSA FYRIR NÆRRI
MIKLAE stórfrarrLkvæmdir
eru nú á döfinni um virkjun
Þjórsár, e'ða það finnst okkur
að minnsta kosti, og h-eyrast
jafnvel raddir um að það sé
«f stór biti að gleypa fyrir
nútíma íslendinga. Fyrir nærri
hálfri öld voru þó uppi áform
um enn umfangsmeiri fram-
kvæmdir á þessu sviði. Er gam-
an að bera saman líkar allar
áætlanir eru nú því sem þá var.
Síðan hefur mikið vatn runnið
til sjávar — vatn sem hefði ver
ið búið að veita mikilli orku til
almenningsnota og stóriðnaðar
og fé til landsins.
Þar kom stórmennið Einar
Benediktsson við sögu. Það
voru þó ekki hugsjónir skálds
einar, sem þar var um að ræða.
Síður en svo. Verkfræðingar
voru búnir að gera áætlanir
um 6 orkuver við Þjórsá, sem
samtals mundu framleiða á
aðra milljón hestafla af raf-
orku meiri bluta ársins. Til
samanburðar má geta þess að
virkjáð afl Sogsins er 96 þús.
kw. Búið var að teikna stöðvar
húsin og virkjanirnar í heild,
áformað að byrja á virkjun
við Búrfell eða Urriðafoss,
koma upp áburðarverksmiðju,
flytja rafmagnið tiA Reykja-
víkur og hafa útflutningshöfn
1 Skerjafirði- Árið 1918 kom
út rit eftir norska verkfræðing
inn Sætersmoen, sem hafði með
áðstoðarverkfræðingum sínum
unnið að mælingum á Þjórsá á
árunum 1915—1917, en í ritinu,
sem nefnist „Vandkraften í
Thjorsá elv“ eru áætlanir og
uppdrættir af orkuverunum
sex, gerð grein fyrir mæling-
um í ánni og atibugunum á hugs
anlegum rafmagnsfrekum stór-
iðnaði, sem koma mætti upp,
þar á meðaJ aluminium. Þar
sem skemmtilegt er og fróðlegt
að athuga þessar hálfrar aldar
gömlu ráðagerðir nú, þegar
þær eru aftur á dagskrá, og
er reyndar í þær vitnað í um-
ræðum, munum vi'ð skýra hér
írá nokkru af efni bókarinn-
ar og birta uppdrætti.
En fyrst skulum við athuga
hvaða aðilar áttu hér hlut» að
máli. Um það segir dr. Stein-
grímur J. Þorsteinsson próf-
essor i grein um Einar Bene-
diktsson.
Fossafélagið tryggði sér
vatnsréttindi.
„Stórkos tlegas ta fossafélagið
íslenzka, Titan, var stofnað að
tilhlutan Einars Benediktsson-
«r í Reykjavík 18. febrúar 1914,
og voru i fyrstu stjórn _ þess
tveir Norðmenn og þrír íslend
ingar, þeir Fríðrik og Sturla
Jónssyni og Eggert Claessen.
En lengstum var formaður þess
Oluf Aall hæstaréttarlögmað-
ur og meðal annarra norska
stjórnenda þess Schelderup hér
aðsdómslögmaður héraðsdóm-
ari og G. Sætersmoen verkfræð
ingur, sem kvaéntur var Helgu
dóttur Jóns Jacobssonar, lands-
bókavarðar, en meðal íslenzkra
stjórnenda, auk þeirra sem fyrr
voru nefndir, Klemens Jónsson
og Eyjólfur Guðmundsson í
Hvarnmi, sem var Einari ötull
stuðningismáður við að renna
stoðum undir félagið. Það átti
heimili á íslandi, þótt blutaféð
væri að mestu norskt. Var það
í upphafi tæpar 2 milljónir, en
komst að nafnverði upp í 12
milljónir. Titan einskorðaði sig
við öflun vatnsréttinda í Þjórsá.
En þar sem hin fyrri fossafé-
lög Einars, Gigant og ísland,
höí'ðu yfirleitt aðeins hlotið
leiguréttindi í vatnsafli sinu,
öðlaðist Titan eignarétt. Var
Einar þegar haustið 1911 tek-
inn að tryggja sér vatnsréttindi
jarða kringum Þjórsá með til-
stuðlan Gests Einarssonar á
Hæli. En öll var þessi vatns-
réttindaöflun í Þjórsá umfangs
mikil og flókin. T.a.m- komu
enn til skjalanna þrjú hlið-
stæð blutafélög 1916, stofnuð
að frumkvæði Einars: Orion,
sem eigna'ðist þá vatnaflsrétt-
indi í Urriðafossi 1 Þjórsá, Sir-
ius, er keypti sama ár öll vatns
orkuréttindi í Búðafossi í
Þjórsá, og Taurus, er aflaði sér
þá einnig allra vatnsréttinda i
Tungnaá — og þar með Hraun-
eyjarfoss — á Holtamanna og
Landmannaafrétti. En þessi fé-
lög þrjú framseldu svo Titan
öll vatnsréttindi í Þjórsá og
þverám hennar sumarið 1917.
Alls greiddi Titan um 300 þús-
undir króna fyrir vatnaréttindi
sín og landssvæði þau, er það
keypti — aðallega haustið 1918
í Skildinganesi við Skerja-
fjörð.“
Áformaðar 6 virkjanir, höfn,
járnbraut etc.
Bók Sætersmoens verkfræð-
ings um vatnsaflið í Þjórsá er
72 bls- í stóru broti og fylgja
32 uppdrættir að manrwirkj-
um. f formála kveðst Sæters-
moen hafa dvalið á íslandi árin
1915, 1916 og 1917 við atihug-
anir á vatnsrennsli Þjórsár allt
frá árminni að upptökum. Hann
hafi unnið a*ð kortlagningu og
vatnamælingum, ýmist með
eigin verkfrœðingum eða ís-
lenzkum verkfræðingum og
sett upp tvær vatnsmælinga-
stöðvar við ána. Niðurstaðan
sé áætlun um 6 orkuver við
Þjórsá, þ.e. við Urriðafoss,
Hestafoss, Þjórsáriholt, Skarð,
Búrfell og Hrauneyjarfoss. Á-
ætlanir um sjálf orkuverin hafi
verkfræðingarnir Tlhomas Eger
og Reider Lrund gert, arkitekt-
arnir Berner og Berner unnið
arkitekavinnuna, fyrirætlanir
um flutninginn á rafmagninu á
samt spennubreytum séu frá
Joh. A. Haga, verkfræðingi við
Statens Vasdragsvæsen í Nor-
egi og áætlanir um járn-
brautarlínu veri'ð gerð af O.
Berner verkfræðingi við
norsku ríkisjárnibrautirnar. Af
þessari upptalningu má sjá að
verkið hefur verið unnið af
fagmönnum og áætlanir allar
verið tilbúnar.
Á 65 km. löngu svæði 1
Þjórsá, milli Urriðafoss og Klof
eyjar ofan við Búrfell, hugðist
Titan-félagið reisa 5 orkuver
og nota 190 m af 246 m fáan-
legu falli á þessari leíð. Sjötta
orkuverið yrði svo í Tungnaá,
sem rennur í Þjórsá. Sæters-
moen gerði ráð fyrir svokallaði
rennslisvirkjun. Við Urriðafoss
átti að fást 160 þús. kw. stöð,
við Hestafoss 95 þús. kw- við
Þjórsárholt 95 þús kw, við
Skai'ð 70 þús. kw við Búrfell
550 þús. kw og við Hrauneyjar
foss 144 þús. kw eða samtals
reiknað með 1.114.000 kw orku
frá öllum stöðvunum 7 mánuði
ársins, en hún mundi fara nið-
ur í 697 þús kw 5 vatnsminnstu
mánuðina. Til samanburðar
skal þess getið, að nú er ekki
áformað a’ð virkja nema 110
þús. kw við Búrfell í fyrsta á-
fanga og stækka stöðina síðan
upp í 210 þús. kw, sem þá er
um helmingi minna en þar átti
að virkja fyrir 40—50 árum-
En öll orkuverin átti að byggja
í 2 áföngum,. og nokkur kostn-
aður við öll orkuverin kæmi
óhjákvæmilega á fyrstu virkj-
un. Og því var rætt um að
skynsamlegast yrði að byrja á
Búrfellsvirkjun, sem var stærst
og þvl líklegust til að geta bor-
fð kostnað byrjunarframkvæmd
anna.
í skýrslu Sætersmoens er tek
ið fram, að sj'álfsagt muni
nokkuð af rafmagninu notað til
áburðarframleiðslu fyrir land-
ið sjálft, sem mjög þurfi á því
að halda, og gefist með þess-
um virkjunum tækifæri til ó-
dýrs framleiðsluafls. En megt-
an hluta orkunnar verði þó að
nýta með framleiðslu á útflutn
ingsvörum fyrir augum og
verði það líklega helzt til'búinn
áburður. (Nú mun áburðar-
vinnsla hins vegar ekki lengur
eins hagkvæm, þar sem
tekin er upp ódýrari
aðferð en rafgreining við að
framleiða vatnsefni og er það
nú gert með einhvers konar
olíugösun). Rafmagnið þyrfti
því áð flytja til næstu góðrar
hafnar og segir Sætersmoen að
fiskihafnirnar á Suðurströnd-
inni, Eyrarbakki, Stokkseyri
og Þorláksihöfn séu ekki nógu
öruggar fyrir veðrum og bygg-
ing öruggra hafna þar of dýr.
Þess vegna sé næsti staður
fyrir útflutningshöfn í Reykja-
vík, nánar til tekið við Skerja-
fjörðinn, þar sem séu góð hafn
arskilyrði og að auki mikið af
ónotuðu flötu landsvæ'ði (þar
sem nú er flugvöllurinn). fyrir
verksmiðjur. Muni því þurfa að
leiða rafmagnið til útflutnings-
notkunar til Reykjavíkur og
eru gerðar áætlanir um það.
Vegalengdin er stytzt frá
neðstu virkjuninni við Urriða-
foss 67,5 km- frá Búrfefllsvirkj-
un 118,5 km og frá Hrauneyj-
arfossi í Tungnaá 145 km. Aftur
á móti er áformað að nota Eyr-
arbakka til áð skipa á land efni
til virkjananna. Þó ekki sé tal-
ið alveg nauðsynlegt að leggja
járnbraut vegna bygginga
sjálfra orkuveranna, þá gerir
Sætersmonen ráð fyrir að fé-
lagið muni sáðar taka höndum
saman við íslenzka ríkið um
járnbrautarlagningu um Suður
land e'ða að Þjórsárbrú. En
Titanfélagið hafði þó látið gera
áætlun um mjótt járnbrautar-
spor hina 30 km. vegalengd frá
Eyrarbakka um Selfoss og að
Þjórsárbrú og síðan upp að
virkjunarstöðunum. Gæti það
ef til kæmi orðið bluti af hugs
anlegri járnbrautarlínu um Suð
urland.
Sætersmoen telur virkjunar-
möguleikana mjög hagstæða i
Þjórsá, áin hafi ti’ltölulega
jafnt rennsli, ekki alltof mikla
ísmyndun, og hann getur þess
áð ekki þurfi að hafa neinar
áhyggjur á íslandi af timbur-
flutningum eða gera sérstakar
ráðstafanir vegna fiskigengnd-
ar upp árnar.
Búrfellsvirkjun svipuð og nú.
Virkjun Titanfélagsin* við
Einar Benediktsson-
BúrfeHl var hugsuð á svipuðum
stað og með líkum hætti og
virkjunin nú, vatnið tekið úr
Þjórsá austan við fjallið og leitt
áð fjallabaki að stöðvarhúsinu,
og frá því út í Fossá, sem renn
ur í Þjónsá vestan megin Búr-
fells. Sætersmoen áformaði að
leiða vatnið eftir skurði í gaml-
an 5,8 km- langan árfarveg og
svo gegnum 20 rör að rafstöð-
inni. Núverandi ráðagerðir
ganga aftur á móti út á að
leiða það um skui'ð og síðan
tvenn jarðgöng að stöðvarhús-
inu. í báðum tilfellum er reikn-
að með frárennslisskurði út i
Fossá og eins stíflum í Þjórsá,
þar sem vatnið er teki’ð. Sæters-
moen ætlaði að haía inntaks-
lónið við Klofaey.
Stöðvarhús Titanfélagsins var
mikil steinsteypt bygging, 252
m. löng og 44 m. á breidd og i
því 20 vélasamstæ'ður, sem
hver átti að framleiða 27.500
kw eða alls 550.000 kw-stundir,
Kostnaðurinn við virkjanirn-
ar og flutningslínur fyrir raf-
magnið var miðað við ver'ðlag
í Noregi árið 1914 og má geta
þess til gamans, að Búrfells-
virkjunin átti að kosta sam-
kvæmt því rúmar 2l7 milljónir
króna- Ekki verður hér farið
nánar út í að lýsa hinum stöðv
unum fimm, sem einnig eru
teikningar og áætlanir um en
áætláður kostnaður þeirra allra
var um 277 milljón krónur,
sem hefur verið mikið fé þá.
í skýrslu urn virkjanir f
Þjórsá, sem þeir Sætersmoen
og Lorentzen verkfræðingur
skrifuðu 1920, er m.a. fjallað
lun ýmiskonar stóriðnað, sem
komi til greina í sambandi við
Þjórsárvirkjanir. Fyrir utan til
búinn áburð, sem þeir telja hag
kvæmastan, er gerð grein fyrir
vinnslu á ýmsum málmum,
svo sem járni, zinki stáli og
ailuminium. Og þeir nefna
fleira, eins og t.d. karbít. Um
aluminium segja þeir, að þáð
eigi áreiðanlega mikla fram-
tíð fyrir sér og heimsfram-
leiðslan á því fari hraðvaxandi.
Sem vissulega hefur orðið. Og
nú þykir það vænlegasti iðnað-
urinn-
Endalok Titanfélagsins og
virkjunarráðagerðanna.
Hvers vegna varð þá ekkert
úr þessum miklu framkvæmd-
um? Um það segir dr. Stein-
grimur í æviágripi Einars Ben-
Framhald á bls. 25
Fyrirhuguð stöðvarhús við Búrfell skv. teikningu Sætersmoens.