Morgunblaðið - 21.05.1965, Blaðsíða 17

Föstudagur 21. maf 1965
MORCUNBLADIÐ
17
ÉG VAR eitthvað að tala um
Tyrkland í síðustu grein. Ef
ég man rétt vorum við á leið-
inni til Efesus, það voru úlf-
aldar við veginn og Tyrkir á
múlösnum, og úti í landslag-
inu arabiskur hestur með
þunnt fax og mjóa fætur, það
var eins og hvítu flugskeyti
væri skotið yfir hæðina til
vinstri — og sást ekki meir.
Þeir nefna þennan lands-
hluta Vestur-Anatolíu, en í
postulanna gerningabók nota
þeir stundum nafnið „skatt-
landið Asíu“ af þvi að náttúr-
lega átti keisarinn í Róm land
ið eins og önnur lönd heims-
byggðarinnar. Fyrir þeirra
daga voru það Hetitar, Grikk-
ir og Persar, og ég veit ekki
hverjir, það skiptir ekki máli.
Á okkar tímum er bærinn
Efesus svo sem ekki neitt í
neinu, hér um bil þýðingarlaus
staður, smábær í stóru landi,
umhverfið sendið sléttlendi,
illa ræktað, tvö há fjöll í
suðri, það þriðja í norðri, en
í vestri sér til hafs, þar sem
ein mesta höfn veraldar fyrir
fannst áður á tíð, á dögum
Fönikíumanna og þeirra
karla, en um fimmtán hundr-
uð ár eða lengur er hún búin
að vera full af gulum sandi
sem áin Kaystros ber fram.
Þar eru á stóru svæði fen og
foræði, fenjamýri, lítt byggi-
leg langt fram á okkar daga
vegna malaríu. Það var sól-
móða og tíbrá yfir sléttunni og
endimörkum hennar þennan
dag, og sléttan og hafið runnin
saman í eitt, eins og hafið og
himinninn við sjóndeildar-
hring. En langt — langt í
burtu, úti í misturbláu vestr-
inu risu eyjarnar og lyftu
höfði og herðum upp úr vatns
gufum og heitum dampi jarð-
ar, eins og fjöll á himni, und-
irstöðulaus, lönd annars
heims. Ein þeirra vissi ég
hlaut að vera Paþmos, sú hin
sama, sem ég man eftir frá
barnæsku á gullinrauðri mynd
í Nýja testamentinu, og þann-
ig kemur til sögunnar í heil-
agri ritningu:
„Ég, Jóhannes bróðir yðar,
sem ber sameiginlega með yð-
ur þrengingarnar, konung-
dæmið og staðfestuna í Jesú
Kristi, ég var á eyju þeirri,
sem heitir Paþmos, vegna
guðs orðs og vitnisburðarins
um Jesú. Á drottins degi
komst ég á vald andans og ég
heyrði bak við mig sterka
raust, eins og básúnuhljóm, og
hún sagði: „Það sem þú sérð,
skrifaðu það á bók og sendu
hana til hinna sjö safnaða í
Efesus og í Smyrnu og í perg-
anum og-----------
Þetta er úr upphafi Opinber
unarbókar Jóhannesar. Þessi
einkennilegi rithöfundur og
guðspjallamaður, lærisveinn-
inn sem Jesús elskaði og æv-
inlega er sýndur skegglaus og
kvenlegur á myndum, hann
bjó um þessar mundir í Efes-
us, ásamt Maríu guðsmóður, í
litlu húsi eða öllu heldur helli
uppi á fjallinu Pion. Seinna
meir brutu jarðskjálftar þetta
hús, og kapellu þá, sem á
grunni- þess var reist, brutu
jarðskjálftar einnig. Allt fór
það á kaf í bleika urð, og vind
ar breiddu jarðveg yfir urðina
og rósin skaut þar rótum. En
nú er það í meira en hundrað
I rústum leikhússins mikla i Efes ur.
En nú var okkur ætlað
drjúgt verk að vinna: að
skoða borgarrústirnar. Ég held
að ein þrjú menningartímabil
hafi verið liðin undir lok í Ef-
esus, þegar Rómverjar byggðu
þar sína borg. Það eru leyfar
hennar sem hér eru til sýnis.
Á þeirri tíð bjuggu tvö hundr-
uð þúsund manns í Efesus, og
voru fáar borgir heims til-
komumeiri. Styrjaldir og jarð
skjálftar eyddu þessa borg,
eins og aðrar borgir fornald-
ar, og breiddu urð og jarðveg
yfir leikhús hennar, sigur-
boga, goðamusteri og kon-
ungshallir. Enn í dag eru um
75% hennar hulin jörðu og
aðeins 25% uppgrafin og rann
sökuð.
Eitt var það öðru fremur,
sem bar tign og frægð Efes-
usborgar til endimarka heims:
musteri Artemesar, sem var
eitt af sjö furðuvergum ver-
aldar. Artemis var gyðja frjó-
seminnar, jarðargróðans,
verndari villidýranna og
þeirra manna, sem um hafið
sigldu. Stytta hennar sýnir
konu með mörg brjóst. Hún
var um ótaldar aldir mest
átrúnaðargoð gervallrar Litlu
Asíu og allra landa umhverf-
is Miðjarðarhaf, þangað sem
grísk menning náði, himinbor-
in og jarðnesk í senn, voldug
og fögur og blíð. Fjöldi gull-
smiða og silfursmiða í Efesus
lifði á því að gera af henni
smástyttur til heimilisnota, og
líkön af musteri hennar, sem
stóð á sléttlendinu utan við
borgina. Sjálf var borgin í dal
verpi milli fjallanna Pion og
Coressos, og rammgerðir múr-
ar allt um kring. Og þegar við
göngum um þessar rústir vor-
ið 1965, þá virðist ekkert ann-
að trúlegra en að hér hafi sér-
hver maður í fornöld verið
listhagur í betra lagi, en fúsk-
arar ekki látið á sér bera, eins
og þekkist á vorum dögum.
Unz hér ber að garði úr Aust
urvegi Pál nokkurn frá Tars-
us, að heimta allan lýð undir
merki píslartækis þess, sem
ár ofanjarðar, grafið úr moldu
og endurreist, trúuðu fólki til
hugsvölunar og venjulegum
túristum til erindisauka upp á
fjallið, af því það er svo góð-
ur bisness.
Nú veit ég ekki hvort sönn
er sagan af búsetu þeirra Jó-
hannesar og guðsmóður uppi á
þessu fjalli, langt ofan við
borgarmörk gömlu Efesus, en
ég leyfi mér að trúa henni
samt, og Tyrkir eru mér þakk
látir fyrir það, enda þó þeir
séu múhameðstrúar, og harem
og kóraninn séu þeirra sálu-
hjálp. Þeir óku mér þangað á
sterkum bíl og fannst mér
leiðin helzt minna mig á veg-
inn um Vaðlaheiði austan-
verða, nema hvað hún er
hærri tyrkneska heiðin heldur
en sú þingeyska. Kamella
Sankti Maríu og grundvöllur-
inn umhverfis hana heitir
Panaeya Kapúla. Örskammt
frá verður grænn hvammur
mót suðri í efstu hlíð fjallsins.
Þar hafa Tyrkir reist hótel-
kofa, og þar nutum við, hálf-
heiðnir pílagrímar nútímans,
hvíldar um litla stund og mál-
tíðar undir sóltjaldi, meðan
við horfðum niður í djúpan
dalinn framundan. Við þorð-
um ekki að drekka vatnið sem
Tyrkir báru okkur með matn-
um, ætli við höfum ekki ver-
ið hrædd um að fá svarta-
dauða, kóleru eða taugaveiki,
en rauðvín Anatólíu þótti á-
hættulaus drykkur, svo og
kaffið svart og heitt. Ekki veit
ég hvort kjötið var af kálfi,
asna, geit, Minotaurusi eða
dinosaurusi, og hafði ég vonda
matarlyst, vafalaust að ástæðu
lausu.
I’ort leikhússins í Efesus.
svívirðilegast þekktist á jarð-
ríki: krossinn. Honum er ekki
illa tekið fyrst í stað, hann
fær óáreittur að halda sínar
ræður um eitthvað, sem hann
nefnir „veginn", stofna krist-
inn söfnuð. Þeir eru frjáls-
lyndir, Efesusar, brosa
kannski í kampinn að þessum
flokki sérvitringa, láta hann í
friði meðan hann veldur ekki
óspektum á almannafæri né
truflar viðskiptin. Þannig líða
tvö ár, en þá dregur líka til
tíðinda. Gull- og silfursmiðir
borgarinnar verða þess varir
að verzlun þeirra með smálík-
neskjur Artemisar og eftirlík-
ingar hins guðlega musteris
fer að dragast saman. Um
þetta segir svo í postulanna
gerningabók:
„Á þeirri tíð upphófst ekki
lítil samúð á kenningu Páls,
„veginum“. Þar var nefnilega
silfursmiður að nafni Demi-
trus, sem smíðaði Artemis-
hof úr silfri og veitti
fjölda handverksmanna at-
vinnu við það og ósmáum
hagnað. Hann kallaði nú alla
þessa menn til fundar og þá
sem byggðu lífsafkomu sína á
svipuðum störfum, og sagði:
„Þér vitið, tilheyrendur, að
vér höfum lífsuppeldi vort af
þessu starfi, og nú sjáið þér
og heyrið, að ekki aðeins hér
í Efesus, heldur og nærri þvl
alls staðar í skattlandinu Asíu,
hefur þessi Páll villt um fyr-
ir fjölda fólks með ræðum sín-
um, þar sem hann segir að
guðir, sem gerðir eru af
manna höndum, séu engir guð
ir. Og það er ekki einungis
hætta á, að handverk vort
verði talið fyrirlitlegt, heldur
einnig að helgidómur vorrar
miklu Gyðju Artemis verði
álitinn einskis virði, og að sú
gyðja, sem allt skattlandið
Asía, já, öll veröldin dýrkar,
vérði rænd nokkru af guð-
dómstign sinni.“ Þegar þeir
heyrðu þetta, fylltust þeir
reiði og hrópuðu og æptu:
„Mikil er Artemis Efesus-
manna!“ Bærinn komst nú í
uppreisnarmanna, og fólkið
allt ruddist til leikhússins og
dró með sér þá Gajus og Ar-
istarkus, tvo Makedóníumenn,
sem voru ferðafélagar Páls,
Páll vildi ganga inn í mann-
þröngina, en lærisveinarnir
leyfðu honum það ekki. Og
nokkrir af Asíumönnunum,
sem voru vinir hans, sendu
honum boð og báðu hann að
hætta sér ekki til leikhúss-
ins.“
Við vorum í rústum þessa
mikla leikhúss á páskadag,
þann 18. apríl, og settumst þar
niður til að hlustá eftir skó-
hljóði tímans, bergmáli fortíð-
arinnar. „Mikil er Artemis
Efesusmanna. Niður mgð Pál-
us þennan, sem gerir lítið úr
himinborinni gyðju vorri,“
heyrðist mér ymja í brotnum
hörginum að baki mér, en ég
vissi að þar fór vindsveipur
ofan úr dalnum. Ó, þessir hálf
hrundu múrar og dauðu guð-
ir! Ég heyrði lamb jarma uppi
í fjallshlíðinni og lítill smali
lék þar á hjarðflautu í nánd.
Satt að segja gladdi þetta mig
meira en ræða leiðsögumanns
ins, sem stóð á brotinni súlu
niðri á leikhúsgrunninum og
rakti sundur garnþræði hist-
óríunnar með handapati og
mærð. Hvers vegna? Nei, það
veit ég ekki. En ætli maður
sé ekki fyrst og síðast barn
augnabliksins. Og gáta fram-
tíðarinnar — hún er mér hug-
stæðara íhugunarefni heldur
en grafir hinna dauðu.
Dauður er Krösus hinn
auðgi konungur í Lydíu. Ég
lifi enn.
Berlín, 7. maí 1965.
Guðmundur Danielsson.
Guðmundur Daníelsson skrifar ferðabréf:
i;:- •• .J|£fe '' ••• . ; ' •..* :